Filosoof Annabelle Dufourcq: ‘Dieren zijn veel fantasierijker dan gedacht’

Een bezoeker van de Port Elizabeth Oceanarium in Zuid-Afrika blies opzettelijk een wolk sigarettenrook tegen het glas van het aquarium. Stomverbaasd was de man toen dolfijn Dolly naar zijn moeder zwom, terugkeerde en een mondvol melk losliet. In het aquarium ontstond een soortgelijke wolk. “Dolly bleek in staat tot verbeelding”, vertelt Annabelle Dufourcq, hoofddocent filosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Volgens deze 46-jarige filosoof is dit slechts één van de vele voorbeelden waar de verbeeldingskracht van dieren uit blijkt. In haar onderzoek, waarmee ze de Radboud Science Award 2022 won, spreekt ze van ‘imagination’, in het Nederlands het best te vertalen als ‘fantasierijke vermogens’. Een paradigmaverschuiving, noemt de jury haar bevindingen.

Wat verstaat u precies onder imagination of fantasierijke vermogens?

“Het heeft te maken met verbeelding: het vermogen om creatief en vindingrijk te zijn. Dat ben je bijvoorbeeld door over de toekomst na te denken of door je in iemand anders te verplaatsen. Tot nu toe hebben onderzoekers nog niet kunnen vaststellen of dieren, zoals mensen, zich beelden kunnen voorstellen. Wel kun je aan hun gedrag zien dat ze fantasierijke vermogens hebben.

“Het voorbeeld van dolfijn Dolly illustreert hoe dat werkt. Dolly bleek in staat tot imitatie, creativiteit en communicatie. En tot analoog redeneren: het vermogen om de gelijkenissen tussen twee situaties te ontdekken. De melkwolk en rookwolk waren niet identiek, maar leken wel op elkaar. Ze had zelfs een gevoel voor esthetiek: ze bleek in staat op een verrassend betekenisvolle manier te spelen met de vorm van de rookwolk.

“Andere voorbeelden van dieren die fantasierijke vermogens laten zien, zijn vogels die doen alsof hun vleugels gebroken zijn om roofdieren af te leiden van hun nest. Of denk aan een chimpansee-moeder die haar gebaren vertraagt en controleert of haar baby ze herhaalt. Ook bij deze voorbeelden staan intentionaliteit en bewustzijn centraal. De vogel misleidt het roofdier, en de moeder-chimpansee verplaatst zich in haar baby.”

Nu het woord ‘bewustzijn’ valt: vorige maand kwam olifant Happy uit de dierentuin in New York in het nieuws. Bij haar is zelfbewustzijn vastgesteld. Sluit dit aan bij uw bevindingen?

“Zelfbewustzijn is ook één van de fantasierijke vermogens die ik in mijn onderzoek bestudeer. Olifant Happy bekeek haar spiegelbeeld terwijl ze een groot wit kruis boven haar oog hadden gezet. Happy aarzelde even en begon daarna meerdere malen haar slurf ritmisch richting het kruis te zwaaien en voelde aan de gemarkeerde plek. Ze legde een verband tussen de olifant in de spiegel en haar eigen lichaam.

“Het vermogen om zichzelf in een spiegel te herkennen, is een van de vele manieren om te testen of een dier een subject is dat tot verbeelding in staat is: wat ik in de spiegel zie is ‘ik’ en tegelijk niet helemaal ik. Het is wel zo dat er vele vormen zijn van bewustzijn en ontwikkeling van een zelfbesef, los van deze test. Dus deze spiegeltest mag niet leiden tot een exclusieve benadering.”

Waarom is nu pas bekend dat dieren verbeeldingskracht hebben?

“Lange tijd werd het bewustzijn van dieren gezien als iets wat niet thuishoort in de wetenschap. De verbeeldingskracht gaat het rationele domein te boven. Wetenschappers benaderden de dingen vanuit rationalisme en empirisme, en behielden daardoor steeds een grote theoretische afstand.

“Ook focusten ze zich op wetmatigheden, waardoor ze dieren vaak onterecht als stil en voorspelbaar beschreven. Pas later werd er meer naar uitzonderlijke en verrassende gevallen bij de bestudering van dieren gekeken. Zo kon hun creativiteit aan het licht komen.

“Aan de hand van onder andere de fenomenologie bestudeer ik de overeenkomsten en interacties tussen onze verbeelding en de verbeelding van dieren. Fenomenologie is een tak binnen de filosofie die zich bezighoudt met de structuren van onze subjectieve ervaring van de wereld.”

Hoe waak je ervoor dat je menselijke vermogens projecteert op dierlijke vermogens?

“Er zijn inderdaad wetenschappers die hier een gevaar in zien. Wat menselijk is en wat dierlijk is, valt volgens sommige wetenschappers uiteen in aparte categorieën. Fantasie, cognitie en cultuur zien zij bijvoorbeeld als puur menselijk. Ik vind dat hier een metafysisch oordeel van uitgaat, dat is geen wetenschap meer. Wat door mensen wordt ervaren, is niet noodzakelijkerwijs uitsluitend menselijk: wij zijn ook dieren.

“Om de creativiteit van dieren te begrijpen moet je zelf creatief zijn. Projectie is niet slecht, al zit hier wel een voorwaarde aan vast: er mag niet willekeurig geprojecteerd worden. Daarom zetten we proeven op die wetenschappelijk verantwoord zijn.”

Wat voor implicaties heeft dit onderzoek?

“Onze relatie met dieren is problematisch. Al sinds de oudheid beklemtonen filosofen dat verbeelding puur menselijk is. De mens is door zijn verbeeldingskracht tot een hoger en vrijer wezen verheven, terwijl dieren als minderwaardig worden gezien.

“Mijn onderzoek toont aan dat dieren meer op mensen lijken dan voorheen werd gedacht, maar ook dat de menselijke verbeelding haar wortels heeft in de dierlijke verbeelding. Ook dieren hebben verbeeldingskracht en kunnen daarom niet gereduceerd worden tot lagere wezens.

“We zouden met meer empathie naar het gedrag van dieren moeten kijken. En daarbij hebben we zelf ook onze verbeeldingskracht nodig, want dan kunnen we ze beter op waarde schatten.”

Lees ook:

Is Happy de olifant een persoon met bijbehorende rechten? Een rechtszaak in New York moet uitsluitsel geven

Is olifant Happy een persoon? Een New Yorkse rechter moet zich daarover uitspreken. Twee Nederlandse dierenrechtenexperts volgen het proces dat verstrekkende effecten kan hebben op dierentuinen én veehouders.