De Verlichtingsdenker Adriaan Koerbagh vond dat kennis beschikbaar moest zijn voor iedereen. Hij kon zijn ideeën echter nooit verspreiden. Een tentoonstelling in het Spinozahuis biedt hem nu een podium.
In de hoek van de ruimte is het ‘pronkstuk’ van de tentoonstelling te bewonderen: een zwarte kip. Die zou geland zijn op de doodskist van de vroege Verlichtingsdenker Adriaan Koerbagh (1633-1669), terwijl zijn levenloze lichaam, uitgeput door een zware gevangenisstraf, naar de begraafplaats werd gedragen. “Er werd verteld dat die kip de duivel was die hem kwam halen”, vertelt Hannah Laurens, een van de samenstellers van de tentoonstelling.
Het Spinozahuis in Rijnsburg wijdt sinds vorige week de tentoonstelling ‘Adriaan Koerbagh: eerherstel voor een dwarse denker’ aan de arts, jurist en filosoof. Dit jaar is het 350 jaar geleden dat Koerbagh stierf na een jaar gevangenisschap in het Willige Rasphuis in Amsterdam. Hij behoorde tot een kring van bevriende filosofen rondom de beroemde Baruch Spinoza (1632-1677) en deelde met Spinoza het idee dat God niet buiten de wereld bestond, maar zich juist manifesteerde in de wereld. Laurens, promovenda in de filosofie aan de Schotse University of St. Andrews, schreef voor de tentoonstelling een inleiding tot de filosofie van Koerbagh: ‘De rede: bron van geluk voor iedereen’.
Gewone man
“Koerbagh was uitgesproken kritisch en minder voorzichtig dan Spinoza”, zegt ze. “Hij maakte zich sterk voor de toegang tot kennis. De nieuwe inzichten van de vroege Verlichting moesten ook beschikbaar zijn voor de gewone man. Daarom schreef hij in het Nederlands in plaats van het Latijn, wat toen gebruikelijk was. Koerbagh uitte felle kritiek op de gevestigde orde van zijn tijd. Zijn oproep, die ik samenvat als ‘gebruik je verstand en blijf tolerant’, vind ik vandaag de dag nog steeds heel relevant.”
In een van de vitrines ligt het boek waardoor Koerbagh de aandacht van de autoriteiten trok, ‘Een bloemhof van allerley lieflijkheyd sonder verdriet’. “Het is een heel geinig woordenboekje, waarin Koerbagh op schertsende toon de betekenis van allerlei leenwoorden, waaronder bijbeltermen, uitlegt”, licht Laurens toe. “Zo verklaart hij dat ‘engelen’ van het Griekse aggeloi komt, wat simpelweg ‘boodschappers’ betekent. De ‘duivel’ is geen kwade geest, maar gewoon een kwaadspreker. Hij viel zo heel fundamentele begrippen binnen het geloof aan. Dat werd door de kerk als bedreigend ervaren.”
Ketterse uitspraken
Dit soort ketterse uitspraken maakten dat Koerbagh zijn filosofie in het boek ‘Een Ligt schynende in duystere plaatsen, om te verligten de voornaamste saaken der Godsgeleerdtheyd en Godsdienst’ niet uit kon brengen. In een andere vitrine ligt het boek precies open op de pagina, halverwege de tekst, waar de drukker weigerde om het werk af te maken en besloot om Koerbagh aan te geven. Bezoekers kunnen als eerbetoon de pagina drukken waar de drukker ophield.
‘Een Ligt’ is een stuk genuanceerder en systematischer dan ‘Bloemhof’, vertelt Laurens. Koerbagh stelt erin dat de rede en niet het geloof de sleutel is tot geluk en vereniging met God. “Gods geestelijke kant is de rede. Daarmee kunnen we God leren kennen, als we maar zo redelijk mogelijk zijn. Het geluk ligt volgens Koerbagh ook in kennis. Als jij kennis van God hebt, dan zie je hoe alles in de wereld een goddelijke essentie bevat en bereik je geluk.”
Lezingen
De tentoonstelling over Adriaan Koerbagh is tot 15 maart 2020 te bezichtigen in Het Spinozahuis in Rijnsburg. Tijdens de looptijd worden ter plekke lezingen gegeven door de filosofen Henri Krop, Eric Jorink en René ten Bos over het belang van Adriaan Koerbagh en de Verlichting. Kijk op www.spinozahuis.nl voor data en kaartjes. Daarna is de tentoonstelling van 1 mei tot 1 augustus 2020 te zien in de Embassy of the Free Mind in Amsterdam. Van 5 september tot 5 december 2020 is de tentoonstelling ondergebracht in de Kapel van Het Weeshuis in Culemborg.
Redelijkheid betekende voor Koerbagh ook naar elkaar luisteren. “Als jij je leven via de rede leidt, sta je open voor andermans standpunten, in plaats van alleen maar je eigen mening te verkondigen”, vervolgt Laurens. “Je moet niet klakkeloos dingen van anderen aannemen, maar kritisch nadenken over wat je voorgeschoteld krijgt. Koerbagh leefde in een tijd van constante geloofsstrijd en conflict, waarin je niet altijd mocht zeggen wat je wilde. Hij zei: luister naar elkaar, want dan bereik je eenheid.”
Tien jaar cel
Even verderop ligt de eis van de schout van Amsterdam tegen Koerbagh in Oudnederlands schrift opgeschreven: zijn ‘boecken’ moesten ‘verbrant’ worden, ‘syn tong’ met een ‘gloeyende priem gesteecken’ en ‘syn rechter duym’ afgehakt. Op basis van een plakkaat uit 1653 hadden de autoriteiten de bevoegdheid om Koerbagh op te pakken.
In Een Ligt ontkende hij namelijk het bestaan van de goddelijke Drie-eenheid van God, de Zoon en de Heilige Geest en de goddelijkheid van Jezus.
Uiteindelijk werd Koerbagh veroordeeld tot tien jaar gevangenschap. Na een jaar in het Rasphuis in Amsterdam, bezweek hij waarschijnlijk aan ziekte. Waarna de eerdergenoemde zwarte kip op zijn doodskist sprong. In de laatste vitrine is te zien hoe Koerbaghs veroordeling nieuws was in heel Europa. In de ‘Nouveaux Essais’ van de beroemde Duitse filosoof Gottfried Wilhelm Leibniz is te lezen dat Koerbagh de religieuze wetten verdraaide en terecht gestraft werd in het ‘Raspel-huyss’.
Gemiste kans
Of Koerbagh net zo’n grote invloed had kunnen hebben als Spinoza als Een Ligt wel was gepubliceerd, vindt Laurens moeilijk te zeggen. “Zijn werk had zeker meer invloed gehad. Maar Spinoza was een grondigere, meer systematische denker. Hij gaat meer de diepte en de details in. Aan de andere kant schrijft Koerbagh in Een Ligt dat hij nog een ander boek had willen schrijven, een uitgebreidere ethiek. Helaas heeft hij daar nooit de kans toe gekregen.”
Koerbaghs boodschap dat iedereen de toegang moet hebben tot kennis en de vrijheid om te denken en te zeggen wat je wil, zijn volgens Laurens nog steeds actueel. “Het is niet vanzelfsprekend dat we kritische vragen kunnen stellen en in een tolerante maatschappij leven. Juist nu, in tijden van toenemende polarisatie en nepnieuws, kunnen we nog veel van Koerbagh leren.”
‘De rede: bron van geluk voor iedereen. Inleiding tot de filosofie van Adriaan Koerbagh, 1633-1669’, Hannah Laurens. Vantilt, 135 blz. €14,50.
Lees ook:
Ongekend radicaal en dus verboden
Het boek moest vier eeuwen geleden in de doofpot verdwijnen. Nu is het ‘godslasterlijke’ werk van filosoof Adriaan Koerbagh opnieuw uitgebracht.
Bobotaal is van alle tijden
Filosofen, politici en bestuurders die niet zonder dure woorden kunnen, proberen soms iets te verhullen. Psycholoog Steven Pinker wijst daar op. Adriaan Koerbagh deed dat al in de zeventiende eeuw.
