ReportageNieuw christendom
Een muzikale pelgrimage voor post-theïsten. ‘Ik put uit christelijke bronnen’
Ze noemen zich – soms in de verte – christen, en geven al zoekende een eigen interpretatie en vorm aan het christendom. Buiten de gebaande paden, los van hokjes en dogma’s. Wie zijn ze en wat delen zij? Vandaag: muziekwandeling Pelgrim.
Om piepjes en ruis te voorkomen staat de telefoon op vliegtuigstand. Op de oren een koptelefoon met rustige saxofoonklanken. Vaag dringt het geluid van buiten door, van vogels en zachte voetstappen op de straatstenen in Sneek. Zo begint de muziekwandeling Pelgrim voor zestien vrouwen, drie mannen en een negenjarig meisje op deze zonovergoten zondagochtend.
Ze zijn in zichzelf gekeerd, verzonken in de elektonische neo-klassieke muziek van saxofoniste en componiste Lotte Pen (38). Zij componeerde deze muziekpelgrimage, begeleidde die ook op het christelijke Graceland Festival. Ze componeerde eerder een ‘lockdownloopje’ en speelde met dominicaner broeder Jozef Essing een muzikale ‘dialoog’ rond het boek Leven in Volheid van Timothy Radcliff.
Onalledaagse stoet
Een moeder met kinderwagen en een fietser met sporttas – de enige anderen op straat – kijken verbaasd naar de onalledaagse stoet van wandelaars die muziek of zingeving willen beleven. Vanaf en rond een plek die de ontkerkelijking treffend symboliseert: de Noorderkerkzaal, onderdeel van Theater Sneek. De Noorderkerk deed tot 2001 dienst als Gereformeerde Kerk, daarna als appartementencomplex en sinds 2010 als theaterzaal.
Pelgrim is opgezet als ‘een stap naar buiten om de weg naar binnen te vinden’. Buiten leidt in dit geval onder leiding van productieleider Marjolijn Dokter eerst naar stadspark en rijksmonument Wilhelminapark. Daar klinkt het belletje van etappe 1. Stilstaan, het pelgrimspaspoort openslaan en de emoties omcirkelen, krassen en beschrijven die er nu zijn: levendig, ambivalent, sereen?
De voeten vervolgen hun weg op het drassige pad langs monumentale bomen. Piano, synthesizer en belletjes vallen de saxofoon bij en laten het roze van de bloesem eruit knallen. Vaders en dochtertjes bezoeken de volière. Eendjes in de vijver. Alles nog vredig, maar dan zweept de muziek op. Zangeres Sterre Konijn zingt bijna knerpend, rusteloos: ‘wait’, ‘disappointment’, ‘self condemnation’ en ‘how am I supposed to do that’ (wacht, teleurstelling, zelfveroordeling en hoe word ik geacht dit te doen?) Belletje, stilstaan, emoties omcirkelen: ontmoedigd, angstig?
Mystieke hoek
De pelgrimstocht staat symbool voor de levensweg van de componiste zelf. Na een Nederlands Gereformeerde opvoeding en omzwervingen via de charismatische hoek en christelijke studentenvereniging Navigators, belandde Pen in de mystieke hoek. Ze kerkt nu in de protestantse Lebuïnuskerk in haar woonplaats Deventer. Een burn-out acht jaar geleden dwong haar stil te staan en na te denken over wat belangrijk is en wat haar drijft.
Ze verdiepte zich in het werk van benedictijnerpater Anselm Grün en mystici als Hildegard van Bingen en Hadewijch en ontdekte via de stilstand de weg naar binnen. Pen: “Als ik in bladen als Happinez en Flow lees over een momentje voor jezelf nemen, de stilte zoeken, dan is dat vaak vormgegeven met een pastelletje en bloemetje. Voor mij is stilstand helemaal niet vredig, het geeft rumoer in je hoofd. Stilstand is nodig maar niet aantrekkelijk. Pas als je daar doorheen gaat, vind je echte stilte. Grün heeft het over een binnenruimte, een ruimte in mij die me omarmt en waarin het ego niets meer te zeggen heeft. Er is geen veroordeling. Door mijn christelijke achtergrond zou ik dat genade kunnen noemen. Pas als ik mijn innerlijke vrede heb gevonden, kan ik mij verbinden met de ander. Ik geloof dat dat een universele weg is. Met Pelgrim heb ik geprobeerd dit muzikaal te verklanken.”
Dissonanten
Na een kwartier verlaat de vreemde stoet het park. Etappe 3 voert naar de snackbar buiten het park. Belletje, stilstaan, emoties opschrijven: nerveus, verlangend? De onrust in de muziek maakt plaats voor kalme, langgerekte saxofoontonen die verrassend een stilte-ervaring opwekken. Zo snel gaat dat niet. In de winkelstraat klinken hinderlijke telefoonbelletjes en in het spookachtige ‘weerstandssteegje’ dat uitkomt op de Nauwe Norderhorne bekruipt je een naargeestig gevoel door de sinistere dissonante klanken. Belletje, stilstaan: wat roept dit op? Daarna komt er rust en bereikt de stoet een in lila verlichte Noorderkerkzaal waar Pen, uitgelicht in groen broekpak, het met saxofoon en synthesizer overneemt van de koptelefoon.
Vrolijk, up-tempo en af en toe ondeugend kijkend naar het meisje dat lachend met haar benen wiebelt. Op een gebaar gaan de koptelefoons weer op en gaat de stoet achter Pen aan weer naar buiten, op weg naar de apotheose onder het gewelf van stadsbeeldmerk de Sneeker Waterpoort. Pen gebaart de pelgrims in een kring te gaan staan, waar ze hen trakteert op een akoestisch concert rond de antifoon O Quam Mirabilis van Hildegard von Bingen. Ze zet de G in die iedereen mag mee neuriën. “Met jouw unieke stem erbij klinkt het beter. Schroom niet, houd vol.”
Na een solo eindigt het concert. Luid applaus. Bijna voor het eerst kijken de pelgrims elkaar aan. Dat is wat Pen beoogde, vertelt ze terug in de theaterzaal. “Je begint in eenzaamheid, eindigt in saamhorigheid. Je loopt al die tijd samen én in je eigen wereld. Door samen te lopen, wordt het iets universeels: hier moeten we allemaal doorheen.”
Diepere lagen
De reacties na afloop zijn enthousiast, zowel over de muziek als over de diepere lagen die zijn aangesproken. Sommigen vonden de stadsgeluiden te afleidend, Pelgrim is voor de natuur geschreven maar meer natuur was hier niet haalbaar. Sepkje Tamminga (48) uit Weidum heeft een nieuwe baan als muziekleerkracht en herkende tijdens de wandeling haar proces van vallen, opstaan en opbloeien.
Haar emoties ontwikkelden zich van nieuwsgierig naar spannend, rusteloos en verlangend naar vertrouwen en rust, ‘het komt goed’. “Echt een pelgrimage.” Gradi van Ittersum (45) en Wilco Hekkert (49) uit Deventer vonden het muzikaal indrukwekkend en filmisch. Voor Van Ittersum was het een ‘extra stimulans de reis naar binnen te maken’. “Ik ervoer eerst onrust, daarna vrede. Wat me trof was onderweg te zien dat alles komt en gaat, het kabbelende water, een achtergelaten bootje. Net als in het leven ga je alle fases door, er komt ook nog veel aan. Ik voel me bemoedigd.”
Het goddelijke
Haar man ervoer het minder spiritueel. “Ik leef al dicht bij mijn gevoel, maar dit zet wel al je zintuigen open.” Beiden zijn hervormd opgevoed, maar “de praktische invulling van de kerk als instituut en tradities spreken niet meer aan”, vertelt Van Ittersum. “Ik ben wel op zoek naar het goddelijke, maar met meer aandacht voor mens en wereld, niet in God als manspersoon. Deze wandeling past daar beter bij qua vorm. Dit lijkt op de mindfulnesscursus die we volgden: met je aandacht in het hier en nu, oog voor het wonderlijke in het leven, het kwetsbare. Dit helpt te vertragen. In de kerk wordt veel gepraat óver, maar dit is zijn en voelen.”
“Of je het nu ervaart als een goede start van de zondag, onder de indruk bent van de muziek, tot rust komt of iets heiligs ervaart, ik vind het allemaal prachtig,” evalueert Pen bij de lunch. “Iedereen kan op zijn eigen niveau insteken. Ik put uit christelijke bronnen omdat die waardevol voor mij zijn en het dichtst bij mij liggen, maar dat hoeft een ander niet zo te ervaren. Dat zou ik ook nogal pretentieus vinden.” Tijd om te gaan. Het verkeer neemt toe, de zondag is begonnen.
Vrijdag komt de cd Pelgrim van Lotte Pen uit. Op 27 mei brengt ze het in concert ten gehore in de Lebuïnuskerk in Deventer. Ze nodigt daar muzikale vrienden voor uit, vergelijkbaar met de feestelijke afsluiting van de pelgrimage in Santiago de Compostela.
Post-theïstische pelgrimage
“Vaak van kerkelijke komaf, de tradities achter zich gelaten, toch op zoek naar een religieuze invulling, het transcendente.” Godsdienstfilosoof, post-theïstisch theoloog en publicist Taede Smedes schaart de muziekwandeling van Lotte Pen met deze kenmerken onder het post-theïsme, een van de nieuwere geloofsstromingen die hij onderzocht voor het boek God, iets of niets (2016). Smedes: “Het is een christendom zonder God. Pen put wel uit christelijke bronnen. Kenmerkend is ook het zoeken naar verbinding, met jezelf en elkaar. Dat ervaar ik bij dit initiatief wat dubbel. Je loopt samen, maar met een koptelefoon op, in je eigen bubbel, op jezelf gericht. Er is nauwelijks contact. Niks mis met het vinden van je eigen innerlijke kracht, maar de titel Pelgrim heeft een religieuze connotatie. Bij een echte pelgrimage stel ik me voor dat je het juist samen doet, je sleept elkaar erdoorheen. Daarvoor is deze wandeling te kort. Het lijkt me meer een pelgrimage voor luie mensen, het doet wat elitair aan.”
Smedes maakt ook muziek, schoolde zich tot audio engineer en maakt sinds 2012 elektronische, meditatieve muziek. “Muziek maken is voor mij een religieuze ervaring. Ik kom in een flow, herinner me niet hoe ik het heb gemaakt. Het zijn mijn hersenen en kwaliteiten, maar ik lijk niet de bron ervan, heb er geen zeggenschap over. Dat heeft iets bovennatuurlijks. Als ik te veel wil sturen, eindigt het in niks.
“Ik vind het mooi dat Pen de muziek voor zich laat spreken. Dat beoog ik ook. Muziek heeft een heilige kwaliteit. Van oudsher draait religieuze muziek om de tekst. Muziek was het vehikel om de boodschap te verkondigen. De tekst stond centraal, bijvoorbeeld in de jaren tachtig toen men dacht dat popmuziek satanische boodschappen bevatte, en nog steeds wel, zoals bij tv-programma The Passion.
“Ik denk dat dat langzaam verandert. Ik herinner me dat in de jaren negentig gregoriaanse muziek populair werd. Daarbij werd de sfeer belangrijker dan de tekst.”
