‘Door de Turkije-deal hebben vluchtelingen niets meer over dan hun naakte lijf’

In 2016 sloten EU-landen een deal met Turkije om vluchtelingen buiten Europa te houden. Mensenrechtenorganisaties proberen nu te voorkomen dat er meer van dat soort deals worden gesloten. Moeten we die inderdaad niet meer willen?

Vier mensenrechtenorganisaties, waaronder Amnesty International, stellen Nederland aansprakelijk voor de volgens hen mensonterende gevolgen van de Turkije-deal uit 2016, meldde Trouw maandag. Die deal hield in dat Turkije vluchtelingen die naar Europa reisden tegenhield in ruil voor geld. Vluchtelingen die toch kwamen konden worden teruggestuurd. Het leidde tot overvolle kampen en schrijnende toestanden op bijvoorbeeld het Griekse eiland Lesbos.

De mensenrechtenclubs willen met hun stap vergelijkbare deals voorkomen. Die zijn niet denkbeeldig. Recent reisde minister-president Rutte naar de Italiaanse premier Giorgia Meloni om te overleggen over mogelijke deals met landen als Libië. Want steeds meer migranten en vluchtelingen steken de zee over. Velen verdrinken daarbij.

Zijn zulke deals inderdaad een slecht idee, zoals de mensenrechtenclubs stellen? Of helpen ze juist migranten uit handen van mensensmokkelaars te houden?

Dit soort deals zijn schandalig

“Ik ben niet altijd voor het juridisch aanklagen van overheden”, zegt Erik Borgman, hoogleraar publieke theologie aan Tilburg University. “Maar in dit geval vind ik het buitengewoon goed wat deze organisaties doen. Dit soort deals zijn schandalig. Volgens het Vluchtelingenverdrag heeft ieder mens recht om asiel aan te vragen. Maar daarvoor moet je een land wel kunnen bereiken. Precies dat moest die Turkije-deal onmogelijk maken. Dat zullen ook eventuele toekomstige deals met landen als Libië of Tunesië doen: mensen tegenhouden nog vóór ze voet op onze bodem zetten.

“Het doel van dergelijke deals is dus eigenlijk: mensen buiten ons juridische territorium houden. En dus onze eigen wetten voor de omgang met vluchtelingen omzeilen. Dat is pervers. Je kunt dan niet langer beweren dat je de rechtsorde beschermt. Het doel is niet: mensen redden van mensensmokkelaars of de verdrinkingsdood – dat wordt vaak gezegd, maar dat vind ik misleidend. Want er komen steeds meer mensen op gammele bootjes, omdat er geen alternatief is. Dan helpt het niet om onze grenzen nog geslotener te maken.

“Met steeds meer grenshekken, bijvoorbeeld in Hongarije en Griekenland, maken we het steeds moeilijker Europa via land binnen te komen. Dan nemen migranten en vluchtelingen hachelijker routes. Eind vorige maand nog stierven 59 mensen die op een boot vanuit Turkije naar Italië probeerden te komen. Ondertussen schuiven Europese politici de schuld op mensensmokkelaars en vervolgt Italië burgers die migranten redden.”

“Mensen buiten ons rechtssysteem houden, dat doen we ook met zogeheten pushbacks", vervolgt Borgman. “Migranten en vluchtelingen bij de grens met geweld terugduwen voor ze asiel hebben kunnen aanvragen. Zodat ze niet in onze procedures terechtkomen en wij ze fatsoenlijk moeten behandelen. Die Turkije-deal was in feite één grote pushback-operatie, op structureel niveau.

“En dan willen we nog meer van dit soort deals, met landen als Libië? Wij weten dat die tot grove misstanden gaan leiden. Libië is geen land waar orde heerst, allerlei partijen gaan hiervan profiteren. De UNHCR en Amnesty International hebben al vaak gerapporteerd dat migranten daar in een soort concentratiekampen worden gemarteld, verkracht en afgeperst.”

Een onschuldig slachtoffer

“Ik vind: áls je al zulke deals sluit, moet je er wel bij blijven staan en echt willen weten wat er daarna gebeurt”, zegt Sanneke Brouwers, aalmoezenier bij defensie en promovendus aan de Faculteit Katholieke Theologie van de Universiteit van Tilburg. “Je moet daar verantwoordelijkheid voor nemen. En de afspraken ook echt nakomen.”

“Bij de Turkije-deal deden we dat niet. In Griekenland liep het enorm uit de hand. Maar wij wendden onze blik af. Nederland wast haar handen in onschuld zoals Pilatus wanneer hij doet wat het volk wil: het offeren van een onschuldig slachtoffer. We hielden ons niet bezig met hoe het de vluchtelingen en migranten verder verging. Bij de herverdeling van vluchtelingen over Europa gaven de Europese landen, waaronder Nederland, niet thuis.

“We schoven het probleem en de verantwoordelijkheid van ons af, naar Turkije en Griekenland. En lieten deze landen in de kou staan. Dus ja, als die Turkije-deal een blauwdruk is van toekomstige deals, dan ben ik tegen.

“In de discussies blijft trouwens nog een groep onbenoemd op wie we de verantwoordelijkheid ook afschuiven: grenswachters, militairen, politieagenten. Wij dragen als Nederlandse burgers verantwoordelijkheid voor het werk dat onze Koninklijke Marechaussee uitvoert.

“Willen we dat ze een dergelijke politiek van afschrikking binnen de Europese grensdienst Frontex uitvoeren? Staan we stil bij de vraag of wij de grensbewakers misschien niet óók ‘ontmenselijken’ als uitvoerders van kil beleid? Iemand moet vuile handen maken als we willen dat de grenzen dicht blijven. In onze naam.”

Borgman: “In filosofische discussies wordt voor de politiek die we met die dichte grenzen, pushbacks en Turkije-deals bedrijven de term ‘biopolitiek’ gebruikt, de ‘politiek van het naakte leven’. De Italiaanse filosoof Giorgio Agamben heeft daar veel over geschreven. Hij bedoelt: als mensen niet toegelaten worden tot het rechtssysteem, hebben ze niets meer dan hun naakte lijf. Ze worden gereduceerd tot hun naakte bestaan, een lichaam. Ze zijn geen burger of rechtspersoon meer.

“De eigenlijke vraag is daarom bij de huidige vreemdelingenpolitiek niet: hoe krijg vluchtelingen hun recht? Maar: hoe komen vluchtelingen überhaupt aan rechten?”

Vogelvrije mensen

“Ook voor de Duits-Joodse filosofe Hannah Arendt was dit een kritiek punt", zegt Borgman. “Rechten zijn pas rechten als je ze kunt claimen, zei ze. Ze had het niet zo op het discours van ‘onvervreemdbare mensenrechten’. Dat klinkt mooi, maar daar heb je in de praktijk niks aan, zei ze. Het komt aan op de vraag of je je rechten ook kunt opeisen.

“De vraag is dus: hoe krijgen migranten en vluchtelingen toegang tot ons recht? Met het huidige vreemdelingenbeleid creëren wij vogelvrijen: mensen met wie je kunt doen wat je wilt omdat ze geen rechten kunnen claimen. Dat is een grof schandaal. Na de Tweede Wereldoorlog wilden we juist dat ook stateloze mensen rechten hadden. Dat niemand rechteloos was. Met zulke Turkije-deals ondergraaft Europa zijn ideologische grondslag.”

Brouwers: “Wat we bovendien vergeten, is dat vreemdeling-zijn ook deel is van ons eigen verhaal, als continent waarop het christendom een grote rol heeft gespeeld. De Bijbel spreekt vaak over hoe we de vreemdeling welkom moeten heten in ons midden, omdat ook wij ooit vreemdelingen waren. Het volk Israël dat vreemdeling was in Egypte. Ook Jezus was een vluchteling: Jozef en Maria moesten met hem naar Egypte vluchten voor Herodes.

“Natuurlijk: het is nog niet zo makkelijk om theologische noties over gastvrijheid te vertalen in de concrete politieke realiteit. Maar hoe Europa nu met migranten en vluchtelingen omgaat, staat ver af van de basishouding die ik in de Bijbel zie.”