Don Croonenberg stelt rake vragen over nepnieuws en waarheid, maar iets meer antwoorden was fijn geweest

Don Croonenberg
Gelul
Uitgeverij Noordboek, 112 blz., € 16,90

★★★

De auteur

Don Croonenberg is tekstschrijver en ghostwriter. Hij studeerde wijsbegeerte, theologie en Business Communications & Public Affairs. Croonenberg schreef eerder over Volodymyr Zelensky (De clown versus de tsaar, 2022) en Schorpioenen in de mais (2008), over genetische manipulatie.

Het boek

Gelul is geïnspireerd op de bestorming van het Capitool in Washington, 6 januari vorig jaar. Gevoed door misinformatie van Donald Trump – dat de Democraten verkiezingsfraude zouden hebben gepleegd – drongen meer dan tweeduizend relschoppers het Capitool binnen, om te voorkomen dat Joe Biden president zou worden.

Nepnieuws, bullshit en gelul kunnen heel gevaarlijk zijn, zo laat de Capitoolbestorming zien. Croonenberg gaat op zoek naar de betekenis van deze begrippen, door vragen te stellen als: Hoe verhoudt gelul zich tot de waarheid? Hoe kunnen we überhaupt iets zeker weten? Het boekje is opgebouwd uit korte fragmenten met gedachtenexperimenten, vragen, citaten, enzovoorts.

Bullshit

De titel, ‘Gelul’, doet denken aan Harry Frankfurts populaire boekje Bullshit, waarin hij verkondigt dat bullshit – gelul dus – ontstaat vanuit een minachting voor de waarheid. Bovendien is volgens de Wet van Sturgeon negentig procent van wat we zeggen of schrijven onzin. We hebben dus een groot probleem met de waarheid, als je Sturgeon en Frankfurt mag geloven. De waarheid wordt niet alleen veronachtzaamd door machtige mensen als Trump, ook de meeste andere uitingen blijken onwaar.

Gulzig wereldbeeld

Croonenberg gebruikt het idee van een ‘gulzig wereldbeeld’ om dit te verklaren. Croonenberg lijkt met ‘wereldbeeld’ te doelen op een beeld van hoe de wereld (planeet) in elkaar zit, niet op een persoonlijke filosofie, en dat wereldbeeld is min of meer vast. Nieuwe informatie wordt onbewust opgeslokt, en leidt zelden tot een herziening van dat wereldbeeld. Het is een soort gekleurde bril, waardoor we feiten verkeerd kunnen zien of helemaal missen.

Hoe weten we zeker dat de Aarde plat is, dat de Holocaust heeft plaatsgevonden, dat het klimaat verandert? Croonenbergs antwoord hierop is dat zulke vaststaande feiten passen in ons wereldbeeld. Die uitspraken zijn verbonden met allerlei andere feiten, een soort ‘web’, die samen consistent zijn en verbonden zijn met zintuiglijke waarneming.

Het belang van de waarheid

Een van Croonenbergs stellingen – veel van het boekje is te fragmentarisch en te veel vanuit een vragende houding geschreven om een positie aan hem toe te dichten – is dat waarheid belangrijk is voor onze samenleving. Samen maken we afspraken over feiten: in het verkeer, in de rechtszaal, in de politiek. Als een deel van de samenleving zich aan die afspraken onttrekt, ontstaat er een kloof. Dat duidt op een gebrek aan vertrouwen, niet per se aan een gebrek aan rationaliteit, zegt Croonenberg.

Redenen om dit boek niet te lezen

Croonenberg stelt zoals gezegd veel vragen. Daardoor blijft de tekst ook een beetje vaag. Waarheids- en betekenistheorieën uit de filosofie worden door Croonenberg ingezet zonder dat ze bij naam genoemd worden (alleen aan het eind heel even, zonder er dieper op in te gaan). Op zich hoeft dat niet erg te zijn, maar Croonenberg springt van de ene theorie naar de andere zonder enige verantwoording. Hij verdedigt soms posities zonder ervoor te argumenteren: “Van de vele betekenistheorieën lijkt de mentale benadering de minste logische problemen op te leveren", schrijft hij, zonder uit te leggen wat die benadering is en waarom ze de minste problemen oplevert.

Met andere woorden: Croonenberg onderzoekt zijn eigen overtuigingen niet genoeg. Bijvoorbeeld: waarom ligt het belang van de waarheid in het nut voor onze samenleving? Moeten we bullshit te lijf gaan omdat het onze samenleving prettiger maakt? Of heeft de waarheid ook waarde in zichzelf?

Redenen om dit boek wel te lezen

Als meditatie op waarheid, zekerheid, feiten en overtuigingen is dit een geslaagd boek. Croonenberg stelt scherpe vragen die je als lezer aan het denken zetten. Misschien was het boek beter geweest als hij iets meer vragen had beantwoord.

Lees ook:

Iedereen rijk! De schimmige beloften van het basisinkomen

Hoe ontkomen we aan bullshit jobs - overbodig werk? Filosoof en econoom Ingrid Robeyns heeft de oplossing: het basisinkomen. Moeten we wel veel meer belasting betalen.