InterviewMarcel Canoy en Sandra van Dijk
Dit zijn de wetenschappers achter ‘de menselijke maat’ van de nieuwe Rutte
In Nieuwsuur reflecteerde demissionair Mark Rutte maandag op zijn functioneren als premier en hoe het allemaal anders kan. Rutte liet zich daarvoor adviseren door wetenschappers. Econoom Marcel Canoy en psycholoog Sandra van Dijk bezochten hem vijf keer in het Torentje.
“Toen we hem maandag in het tv-interview hoorden praten over ‘de menselijke maat’ verbaasde het ons niet. Hij had zelfs toestemming gevraagd om dat idee te gebruiken.”
Canoy en Van Dijk schreven er vorige week een artikel over, De menselijke maat doe je zo. Het stuk begint bij wat de Bulgarenfraude is gaan heten, en hoe een Bulgaar in Nederland die er niets mee te maken had, daardoor gemangeld werd. Omdat, zegt Van Dijk, de wetgeving zo rigide werd toegepast dat de menselijke maat zoek was. Het is een illustratie van wat steeds weer fout gaat, of het nu om de toeslagen gaat, het bankentoezicht of de zorg.
Het toezicht is te slap en als fraude wordt geconstateerd, volgt een strenge reflex, waardoor de mens bij de instanties vervolgens uit zicht raakt. Dan verschijnt er een slachtoffer op tv of in de krant met wie kijkers en lezers intens meeleven en zwiept de slinger weer naar het andere uiterste. ‘Stuiterballenbeleid’, noemt Van Dijk het.
De menselijke maat, dat wil iedereen wel
Het lijkt een onoplosbaar dilemma, maar dat is het niet, betogen zij en Canoy. “Een goed doordacht systeem maakt een kosten-batenafweging, waarin alle relevante factoren gewogen worden en de menselijke maat expliciet wordt gemaakt. Vooral dat laatste blijkt een mogelijkheid te bieden uit het dilemma te ontsnappen.”
De menselijke maat, dat wil iedereen wel. Maar hoe houd je rekening met persoonlijke omstandigheden, hoe beloon je medewerkers als ze de menselijke maat hanteren? Daar moet je heldere afspraken over maken, in een plan met expliciete doelen, schrijven Canoy en Van Dijk. “En dat is nog nooit gebeurd, curieus genoeg”.
Dat verhaal ‘sprak Rutte aan’, zegt Canoy. De premier verwees er duidelijk naar in zijn interview over de heruitvinding van Rutte: “Elke organisatie en toezichthouder moet een plan maken hoe de menselijke maat weer voorop moet komen te staan”.
“Nieuwsuur-presentator Mariëlle Tweebeeke noemde het een SP-plan”, zegt Van Dijk. Ze moest erom lachen, want Canoy en zij zijn niet van de SP. Van de VVD trouwens ook niet. “We zijn wetenschappers.” Canoy: “Rutte zei meteen dat de SP ook weleens goeie ideeën heeft. De premier was ervan gecharmeerd.”
De premier vindt het leuk om te sparren
Het overleg tussen Rutte en de wetenschappers Canoy (VU Amsterdam) en Van Dijk (Rijksuniversiteit Leiden) begon bijna een jaar geleden. In de zomer van 2020, toen de coronacrisis al maanden woedde, kregen Canoy en Van Dijk het verzoek om Rutte over hun inzichten bij te praten.
Geregeld troffen ze elkaar in het Torentje. Canoy: “Om de een of andere reden vindt de premier het leuk om met ons te sparren. En als het over de menselijke maat ging, was dat ook in zijn belang. Laten we er niet geheimzinnig over doen: Rutte bungelde. Hij lag onder vuur, en dat is eigenlijk nog steeds zo. Dus toen hij een brede, multidisciplinaire visie ontdekte die politieke stromingen verbindt én waar hij achter kon staan, was hem dat wel wat waard. Zo kan hij meerderheden bouwen.”
Ambtenaren in Den Haag uit hun kokers halen
De eerste gesprekken in het Torentje hadden de coronacrisis als onderwerp. Van Dijk: “Corona moet je aanpakken met meer disciplines dan virologie, met meer dan een OMT”. ‘Holistisch’, noemt ze het. “We betrekken alle disciplines erbij. Marion Koopmans van het OMT, topeconomen, toppsychologen, de top van VWS en die van Economische Zaken. We bespraken in cocreatie hoe we de maatschappij weer kunnen openen met sneltests.”
Volgens Van Dijk sluiten dergelijke ideeën aan bij Ruttes dagelijkse realiteit. “De ministeries kun je zien als een multidisciplinair team. En onze aanpak is aantrekkelijk, want die haalt ambtenaren in Den Haag uit hun kokers.”
De gesprekken over de menselijke maat in de testsamenleving smaakten demissionair minister Hugo de Jonges VWS naar meer, zegt Canoy. “We werden geëngageerd om elke donderdag anderhalf uur lang alle directeuren van alle ministeries met elkaar te laten praten om kokergedrag te doorbreken.” Er volgden acht sessies.
De menselijke maat als radicaal idee
Rutte beschouwt het denken over de menselijke maat als een radicaal idee, zeggen Canoy en Van Dijk. Zelf plakken ze dat etiket er niet op. Radicaal of niet, het is lastig om die menselijke maat waar te maken, weten ze. Gelukkig heeft Rutte het tij mee. Van Dijk: “De sociale, holistische benadering in de zorg is uiteindelijk goedkoper en respectvoller voor patiënten”. Canoy: “Het appelleert ook aan de motivatie van ambtenaren, die vinden het fijner om iemand echt te helpen, dan alleen een protocol af te vinken”.
Ook politiek gezien heeft de menselijke maat rugwind. “Rutte zal met linkse partijen zaken moeten doen. Menselijke maat doet het goed bij links, maar past ook prima bij de VVD.”
We denken niet, zeggen Van Dijk en Canoy, dat ‘met een paar leuke cocreatiesessies en een heidag’ alle problemen zijn opgelost. “Je komt er niet met het veranderen van wat financiële prikkels, je hebt een cultuurverandering nodig, een integrale visie.”
Of de gedachten over de menselijke maat in bestuurlijk Nederland zullen gedijen, moet blijken. “Dit was wel het juiste idee op het juiste moment”, reageert Canoy, “maar of andere politieke partijen het overnemen, dat is afwachten.”
Wanneer staat er weer een Torentjesoverleg in de agenda? “Dat zou weleens snel kunnen zijn”, zegt Canoy, “en dan kunnen we over een verdieping van de ideeën praten. Maar of de afspraak doorgaat? Rutte heeft veel aan zijn hoofd.”
Waarom is de menselijke maat zo moeilijk te hanteren?
Econoom Marcel Canoy en psycholoog Sandra van Dijk zien drie valkuilen bij het in de praktijk brengen van de menselijke maat.
Risico mijden
De overheid trekt bovengemiddeld veel risicomijdende mensen aan, terwijl de menselijke maat van ambtenaren vraagt om zélf afwegingen te maken. Dat vinden ze vaak eng. Ze verschuilen zich liever achter beleid, precedentwerking en de verantwoordelijkheid van anderen. De cultuuromslag om dit gedrag te veranderen is minstens net zo nodig als die van het kabinet.
Elders in de keten
Dat de besparingen vaak elders neerslaan dan waar de investering is gedaan, is een bekende vloek binnen de sociale zekerheid en zorg. Dat veroorzaakt verwijten en frustratie. Voorbeeld: de zorg voor mensen met dementie kan goedkoper in de verpleeghuizen, maar de gemeente of verzekering hebben geen middelen om daar rekening mee te houden. De menselijke maat vraagt om een bredere blik op de baten; de financiering mag de menselijke maat niet bijten.
Accepteren van fouten
Doordat er minder vaste stramienen en standaardprotocollen komen, worden er onherroepelijk fouten gemaakt. Of beter gezegd: fouten die je niet kunt verdoezelen door je achter protocollen te verschuilen. Daardoor kun je in een kramp schieten. Beter is het te onderkennen dat dit onderdeel van het systeem is. Natuurlijk streven we er niet naar fouten te maken, maar het hoort erbij en we leren ervan.
Lees ook:
De nieuwe Rutte wil het radicaal anders doen, maar wil de oude Rutte ook niet volledig afdanken
Premier Rutte zoekt een ander soort premierschap. Hij komt met ‘reflectie’ op zijn eigen rol, maar een knieval wordt het niet. Hij blijft trots op zijn eerste drie kabinetten.
