Dissidente geluiden worden niet getolereerd binnen de Russisch-orthodoxe kerk

De Russisch-orthodoxe kerk steunt de inval van Rusland in Oekraïne. Toch zijn er dissidente geluiden van christenen buiten én binnen die kerk. Die critici wordt het leven onmogelijk gemaakt. Dat ondervinden priester Andrej Kordochkin en historicus Nadezjda Beliakova.

Nog geen jaar geleden was de Russisch-orthodoxe priester Andrej Kordochkin deken van de St. Maria Magdalenakathedraal in Madrid en secretaris van het bisdom Spanje.

Toen werd het maart 2022. Rusland was Oekraïne binnengevallen en Kordochkin stelde een petitie op voor zijn collega’s. Stop met de oorlog in Oekraïne, het is broedermoord. Staakt het vuren en laten we ons verzoenen.’ De petitie werd 293 maal ondertekend, door priesters buiten en binnen Rusland.

Hun protest druist in tegen de steun die de Russisch-orthodoxe kerk geeft aan de inval. Patriarch ­Kirill, de geestelijk leider, wordt niet moe president Poetin te prijzen. Kordochkin kent Kirill. “Toen hij nog metropoliet was, twintig jaar geleden, heeft hij me priester en deken gewijd.”

Zijn sympathie voor hem is omgeslagen. Kordochkin memoreert dat Kirill gemobiliseerde militairen een hart onder riem heeft gestoken: mochten ze sneuvelen, dan zullen die ‘offers hun vergeving van al hun zonden’ opleveren. “Hij spreekt ook over een heilige oorlog. Dat zijn middeleeuwse theologische termen, het is de retoriek van de kruistochten.”

Voor de 293 kritische priesters waren de gevolgen ‘ernstig’, zegt Kordochkin. “Sommigen raakten hun positie kwijt, in de kerk en aan universiteiten.” Ook de opsteller van de petitie werd aangepakt. “Ik moest opstappen als deken en secretaris.” Hij mocht wel aanblijven als gewoon priester.

Verklikker

Dat lukte Ioann Boerdin niet. De priester in Kostroma, ten noordoosten van Moskou, zat al in de problemen. Hij had op 6 maart in een preek zijn afschuw uitgesproken over christenen die christenen doden. “Laten we zwart niet wit noemen en het kwaad niet goed.” In de dienst zat een dozijn parochianen – inclusief één verklikker. Boerdin werd veroordeeld tot een boete, moest terugtreden als priester en werkt nu in een verzorgingshuis.

Hoeveel steun had de petitie onder priesters eigenlijk? Kordochkin: “Die weerspiegelt de Russische werkelijkheid: de meerderheid staat achter Poetin. Maar het zijn er meer dan die 293. We zitten nu in dezelfde situatie als in de Sovjettijd: wie kritiek heeft, heeft de keus uit emigreren, de gevangenis in of zwijgen. Als je je geloofsgemeenschap niet in de steek wilt laten, snap ik dat je zwijgt.”

In Oekraïne verbrak de Oekraïens-orthodoxe kerk, die tot dan onder patriarch Kirill viel, officieel de banden met Moskou. Buiten Rusland is iets dergelijks alleen in Nederland gebeurd en in een kleine gemeenschap in Italië, zegt Kordochkin.

Dat wekt de indruk dat de Russisch-orthodoxe gelovigen Poetin vierkant steunen. “Poetins propaganda wil de wereld doen geloven dat de Russisch-orthodoxe kerk helemaal achter de oorlog staat. Dat is onjuist,” reageert dr. Nadezjda Beliakova, die als historicus onderzoek doet naar religie en politiek. “Ik ben bevriend met veel priesters die die petitie hebben ondertekend. Ze werden door de FSB (veiligheidsdienst, red.) opgezocht: als je hier priester wilt blijven, dan moet je zwijgen. Vergeet niet dat ze ook een gezin hebben. Ze zijn heel voorzichtig, op sociale media laten ze zich niet meer horen. Maar verwar zwijgen niet met toestemmen.”

Beliakova was verbonden aan het Instituut van Wereldgeschiedenis van de Russische Academie van Wetenschappen in Moskou. “Ik ben geen priester, maar schreef met vakgenoten een brief die de oorlog veroordeelde. Andere collega’s waren het met de strekking eens, maar ze gaven er de voorkeur aan hun mond te houden. Die brief haalde trouwens niets uit.”

Ook haar dochter van zestien protesteerde. Ze ging in de eerste weken na de inval de straat op en werd opgepakt. Haar man, gepromoveerd aan de Russisch-orthodoxe universiteit die gelieerd is aan het patriarchaat van Moskou, is ook een uitgesproken criticus. Beliakova: “We zijn vervolgd. Ik moest naar de politie. Onze drie kinderen voelden de spanning. We konden daar niet blijven. Gelukkig konden we een visum krijgen.”

Nu woont Beliakova met haar gezin in de buurt van Bielefeld. In Moskou waren ze kerkelijk zeer betrokken. Nu ze in Duitsland wonen, is dat nog steeds zo. “Eerst zochten we een Russisch-orthodoxe kerk op, maar die was zó pro-Poetin. Nu bezoeken we een rooms-katholieke kerk in onze straat. Daar bidden we voor vrede en voor Oekraïne.”

‘Kirill is de kerk niet’

Via haar eigen Telegramkanaal Nadezjda (‘Hoop’) bericht ze over initiatieven tegen geweld en oorlog. Ze wijst daarnaast op het oecumenische project ‘Christenen tegen oorlog’ dat getuigenissen verzamelt van anti-oorlogsactiviteiten vanuit verschillende kerken. Zijzelf is als historicus gespecialiseerd in evangelische groeperingen. Met een beurs wijdt ze zich het komende halfjaar aan de universiteit van Münster aan netwerken van christenen in de jaren zeventig achter het IJzeren Gordijn. “Ik vestig graag de aandacht op zulk verzet, dat tegen de kerkelijke verdrukking in opereert. Patriarch Kirill is de kerk niet.”

Van kerkelijke topdiplomatie – tussen kerkleiders van Oost en West – verwacht ze weinig. Beliakova ziet meer in informele contacten, zoals die ook bestonden in de Sovjettijd. “In Oekraïne kun je je luid uitspreken, de moderne Russische realiteit is fundamenteel anders.”

Daar is vrijuit spreken strafbaar. Dus stuurt Beliakova een tekst van een ‘dissidente, bevriende priester uit Moskou’ door, op voorwaarde dat we zijn naam niet vermelden. Volgens hem hebben gelovigen en priesters die de oorlog verdedigen, een gemankeerd geloof meegekregen. ‘Ze zijn geestelijk gevormd in een christendom dat vermengd is met nationalistisch patriottisme.’

De geestelijke verwacht dat een flink aantal jongere priesters, die vrij westers zijn georiënteerd, naar het Westen uitwijkt zodra Russisch-orthodoxe kerken in het Westen hen met open armen ontvangen en als priesters erkennen, ongeacht wat het patriarchaat in Moskou ervan vindt.

De kerkelijke top blijft zich achter Poetins oorlog scharen, met het uitsturen van nieuwe gebedsteksten die priesters verplicht zijn voor te lezen tijdens de mis: vóór de overwinning van Rusland en de gezondheid van Poetin. Daarover beklaagt de anonieme priester zich. “Dat is voor veel geestelijken onaanvaardbaar.”

Megaboete

Ook over de grens verhardt de positie van de Russisch-orthodoxe kerk, merkt Andrej Kordochkin in Spanje. Misschien was het omdat een orthodoxe groepering, Heilige Vlam, begin deze maand een internetactie is begonnen om alle 293 ondertekenaars van de petitie hun priesterlijke bevoegdheden te ontnemen. Wellicht komt het ook omdat Kordochkin een interview heeft gegeven aan Novaja Gazeta, een Moskouse oppositiekrant. Daar kreeg de krant een megaboete voor, omdat ze ‘het leger in diskrediet had gebracht’. Hoe dan ook, Kordochkin voelt opnieuw de lange arm van patriarch Kirill. “Ik heb net te horen gekregen dat ik voor drie maanden geschorst ben als priester.”

Nadezjda Beliakova klinkt strijdbaar. “Mijn man en ik zijn onze baan kwijtgeraakt, en ons huis. Maar we blijven tegen deze afschuwelijke oorlog protesteren. Wij willen vredestichters zijn.”

Andrej Kordochkin valt het zwaar dat hij niet meer mag voorgaan in zijn Madrileense kathedraal, waar Russen en Oekraïners samen kerken. “Ik begeleid mijn parochianen, sta naast hen. Maar de mis celebreren is me verboden.” En hij is niet gerust op een goede afloop, na drie maanden schorsing. “Misschien moet ik wel een andere baan gaan zoeken. Niet dat ik dat wil, maar die optie ben ik nu aan het verkennen.”

Lees ook:

‘De Russische geheime dienst is expert in het uitlokken van religieuze conflicten’

Invallen van de Oekraïense overheid in kerken en kloosters zijn legitiem, maar riskant, zegt de Georgische socioloog Tornike Metreveli. Hij bepleit een radicale breuk van Oekraïense kerken met Rusland.