Dierbaren herdenken gebeurt tijdens Allerzielen allang niet meer alleen in de kerk. Op tal van plekken buiten de kerk staan mensen op 2 november stil bij dierbaren die er niet meer zijn. ‘Door zo’n dag voelen mensen zich gesterkt en minder alleen.’
De namen hardop noemen, verse bloemen op de graven leggen, en het gedachteniskruisje met daarop die ene, zo dierbare naam, mee naar huis nemen. Nog altijd herdenken mensen op 2 november in alle katholieke kerken van ons land de overledenen met Allerzielen.
Het is een kerkelijke traditie die stamt uit de tiende eeuw, die pas in de late Middeleeuwen wijdverbreid raakte. Van oudsher wordt er op die dag gebeden voor wie nog niet zeker is van een geopende hemelpoort en zich nog in het vagevuur bevindt. Maar tegenwoordig wordt er tijdens een Allerzielenviering gebeden voor alle dierbare overleden.
Ondertussen beperkt het vieren van Allerzielen zich al lang niet meer tot de gewijde ruimte van de katholieke kerk. Daarbuiten is er een groeiende aandacht om rond of op 2 november samen te komen en de doden van dichtbij met anderen om je heen te herdenken.
“We zien een toenemende belangstelling voor Allerzielen,” zegt Martin Hoondert, universitair docent muziek, religie en ritueel aan Tilburg University. “Het lijkt steeds meer een plek in onze cultuur te krijgen.”
Lichtjesavonden
Hoondert ziet drie duidelijke trends voor het herdenken van overledenen tijdens Allerzielen buiten de kerk: “Begraafplaatsen krijgen extra aandacht. Mensen gaan er niet alleen vaker naartoe, er zijn ook begraafplaatsen die expliciet iets organiseren. Daarnaast zie ik veel requiem-concerten die goed bezocht worden. En crematoria organiseren lichtjesavonden. Mensen kunnen dan kaarsen neerzetten bij strooivelden of urnengraven.”
Brenda Mathijssen vult het rijtje van Hoondert aan. Zij is universitair docent psychologie, cultuur en religie aan de Rijksuniversiteit Groningen. “In bijna iedere gemeente gebeurt wel iets. Er zijn kenniscafés en lezingen over de betekenis van Allerzielen, er zijn schrijvers en dichters die optreden in bibliotheken en in de programmering van theaters is er veel aandacht voor thema’s als verlies, afscheid en dood.”
“Je ziet nu al bijna twintig jaar dat Allerzielen in een ander jasje wordt gestoken,” vertelt Mathijssen. Het kantelpunt ligt volgens haar in 2005. “Toen is kunstenares Ida van der Lee begonnen met het project Allerzielen Alom waarin kunstprojecten op begraafplaatsen centraal staan. Dat soort initiatieven zijn de afgelopen jaren gangbaarder geworden. Hierdoor is Allerzielen niet meer alleen een katholieke feestdag.”
Minder alleen
Er spelen ook andere ontwikkelingen in de samenleving mee. “Door de ontkerkelijking is de kerk als plek voor rituelen minder vanzelfsprekend.” zegt Hoondert. “Je ziet nu dat rituelen worden verplaatst naar een andere context, buiten de kerk. Er is in onze geïndividualiseerde samenleving wel behoefte aan gezamenlijke rituelen.”
De invloed van individualisering ziet Mathijssen eveneens: “Voor veel mensen is de relatie met hun overleden dierbaren een belangrijk deel van het dagelijks leven, maar dat is vaak een privéaangelegenheid.” Allerzielen is volgens Mathijssen een mooi moment om het samen te hebben over rouw en verlies. “Allerzielen nodigt uit om collectief te herdenken. Door zo’n dag voelen mensen zich gesterkt en minder alleen.”
Wisselwerking
De nieuwe gebruiken hebben op hun beurt ook weer invloed op de katholieke kerk. “Van oudsher bezochten mensen naast de Allerzielenmis ook de begraafplaats, als een soort volksgebruik,” zegt Hoondert. De aandacht voor begraafplaatsen zie je ook in nieuwe niet-katholieke initiatieven, zoals Allerzielen Alom van Ida van de Lee. “Bij dat soort initiatieven wordt er veel gebruik gemaakt van lichtjes. Iets wat nu ook weer wordt overgenomen door de katholieke kerk. Je ziet een soort wisselwerking.”
Naast Allerzielen is er in deze periode van het jaar sowieso meer aandacht voor overledenen. “Op veel begraafplaatsen liggen nu al veel meer bloemen dan in andere periodes gedurende het jaar,” zegt Mathijssen.
Volgens Martin Hoondert is er een natuurlijke link tussen de seizoenen en rituelen. “De lente staat voor nieuw leven en in de herfst denkt men na over de dood. Het vallen van bladeren roept een melancholie op die verbonden kan worden met het herdenken van de doden.”
Bootjes in het Vondelpark
Duizend kleine bootjes verlichten woensdag, met Allerzielen, de grote vijver in het Vondelpark in Amsterdam. De één volgeschreven en versierd met bloemen, soms bijna een ornament. De ander eenvoudig wit.
“Het heeft iets heel troostends,” zegt initiatiefnemer Machteld van Barchjansen (48), in het dagelijks leven programmaleider bij het Openbaar Ministerie. Al dertien jaar organiseert ze Allerzielen in het Vondelpark waarbij bezoekers bootjes te water kunnen laten om mensen te herdenken die ze missen.
Elk jaar vierde ze de verjaardagen van haar kinderen in het Vondelpark. “Dat waren leuke, maar ook verdrietige dagen. Ik vierde hun verjaardagen namelijk zonder mijn ouders die zijn overleden. Ik besefte toen hoe goed we eigenlijk zijn in vieren. Iets leuk en gezellig maken. Maar het draagt ook verdriet met zich mee en daar zien we weinig van,” zegt Van Barchjansen.
Toen haar vader overleed werd ze door de pastoor uitgenodigd voor Allerzielen. “De lichtjes op de begraafplaats vond ik wel wat hebben, maar je bent toch op een begraafplaats en voor mij voelde dat zwaar aan.” Zo ontstond het idee voor de bootjes in het Vondelpark. “Ik wilde iets doen dat troostend is en toegankelijk. Bij de vijver kunnen we het leven vieren, maar ook stilstaan bij wie we missen. Daarbij is iedereen welkom, of je nou gelooft of niet.”
De kracht van Allerzielen in het Vondelpark zit volgens Van Barchjansen in het samenzijn. “Mensen die dierbaren missen, denken daar heel vaak aan. Door het zichtbaar te maken en dat met anderen samen te doen, zie je dat je niet alleen bent. Dat kan heel troostend zijn.”
Allerzielen Alom bij Villa TrösT
Zilver, kristal en kleine twinkelende waxinelichtjes. Op begraafplaats De Essenhof in Dordrecht staat een prachtig gedekte tafel. Iedereen die iemand wil herdenken is vrij om plaats te nemen. Op een leeg bord schrijven nabestaanden wat hun overledenen altijd aan tafel zeiden. Zo schuiven ze toch een beetje aan.
Het is een van de rituelen ontwikkeld door kunstenaar Ida van der Lee die in 2005 voor het eerst een Allerzielen Alom-viering organiseerde. Dat is een manier van Allerzielen vieren buiten het kader van de katholieke kerk. Kunst speelt hierbij een centrale rol.
“Mensen die komen, worden geraakt,” zegt Anne Goossensen, hoogleraar aan de Universiteit voor Humanistiek en oprichter van Villa TrösT. Deze villa op begraafplaats De Essenhof biedt bezoekers het hele jaar door een rustige plek in tijden van rouw. Dit kan een luisterend oor zijn, of verschillende workshops zoals mindfulness, yoga en muziek - en nu voor de tweede keer in de vorm van een Allerzielen Alom-viering met verschillende rituelen om te herdenken.
Voor Goossensen is het belangrijk dat er in de samenleving ruimte is voor rouw. “Toen ik negen jaar was overleed mijn oma. Als kind werd je in die tijd buiten alles gehouden. Achteraf heb ik dat als niet prettig ervaren. Het voelde voor mij als niet af.”
Samen met andere vrijwilligers probeert Goossensen de ruimte die er toen niet was nu wel aan anderen te bieden. “Met Villa TrösT en Allerzielen Alom bieden wij mensen de gelegenheid om met rouw bezig te zijn. Rouw is gebaat bij het vertellen van je verhaal. Wij geven daar vorm aan.”
Nederlands Bach Consort
“Als iemand overlijdt, wordt er gelijk gedacht aan de muziek voor de uitvaart. Waar hield iemand van? Waar kunnen we troost uit putten? Muziek is daarbij heel belangrijk,” zegt Heleen Koele (59), artistiek leider van het Nederlands Bach Consort.
In het kader van Allerzielen organiseert het Nederlands Bach Consort een serie concerten die zijn opgebouwd aan de hand van de vijf stadia van rouw van de Amerikaans-Zwitserse psychiater Elisabeth Kübler-Ross: ontkenning, woede, onderhandelen, depressie en aanvaarding. “Het is de eerste keer dat we het echt zo groot aanpakken,” zegt Koele.
Voor Koele staat Allerzielen voor verbinding. Dit speelt een belangrijke rol bij de concerten. “Het publiek kan bij binnenkomst de namen opschrijven van overleden dierbaren. Die worden tijdens het concert genoemd. Zo verbinden we ons met het publiek én met de overledenen. De namen van mijn ouders en een kindje van mij dat is overleden, worden ook genoemd.”
Tijdens de concerten met het Bach Consort voelt Koele die verbinding dan ook. Niet alleen met het publiek, maar ook met de collega’s van haar eigen ensemble. Thuis heeft Koele trouwens een hoekje met foto’s van dierbaren die zijn overleden. “Het ‘dode hoekje’ noem ik dat. Ik steek daar af en toe een kaarsje aan. Dan heb ik weer even contact met ze.”
Lees ook:
De aandacht voor de dood neemt toe, en dat werd ook weleens tijd
De dood. Praat erover, niet eromheen. Die boodschap van de stichting ideële reclame, Sire, is opeens overal. En dat was hoog tijd, vinden velen.
