Met een geschiedenis van trauma’s en ontmenselijking is de oorlog tussen Rusland en Oekraïne extra gecompliceerd. Volgens de Russisch-Nederlandse theologe Katja Tolstoj moeten de landen in traumatherapie.
Met het uitbreken van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne zijn oude wonden opengereten. Alhoewel? Volgens de Russisch-Nederlandse theoloog Katja Tolstoj waren die nooit geheeld. Het zijn oude trauma’s, sommige daterend van generaties her.
Tolstoj (1973) is oprichter en hoofd van het Institute for the Academic Study of Eastern Christianity en bekleedt sinds twee jaar de leerstoel ‘Theologie en Religie in Post-Trauma Samenlevingen’ aan de Vrije Universiteit. Binnenkort verschijnt het eerste deel van haar onderzoek naar wat theologie kan zijn na de Goelag.
Wat ze onder een getraumatiseerde samenleving verstaat? “De klassieke omschrijving van ‘trauma’ is ‘pijn die voortduurt’”, zegt Tolstoj. “Dat is in de eerste plaats individueel, maar een gedeelde ervaring kan leiden tot een collectief trauma. Er hoeft maar iets te gebeuren of die pijn, die ligt opgeslagen in lichaam en geest, komt terug. Het is een permanent heden.”
Tolstoj beschouwt de landen die tot 1990 de Sovjet-Unie vormden als ‘posttraumatische samenlevingen’. Ze deed lang onderzoek naar de trauma’s die daar chronisch sluimeren. “Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie was een trauma van gekrenkte trots. Een land dat ooit een wereldmacht was, stelde op het wereldtoneel niet veel meer voor.”
Maar eigenlijk moet je eerder beginnen, zegt Tolstoj. “In 1917: met de Russische Revolutie, gevolgd door de terreur en de angstcultuur van het communisme. Iedereen was bang. Vergeet ook de collectivisatie en hongersnoden niet. En de Goelag, de straf- en werkkampen waar hele volkeren in terechtkwamen. We weten niet eens hoeveel miljoenen mensen daar zijn verdwenen, maar zeker is dat het een trauma heeft veroorzaakt dat in de post-Sovjetlanden doorwerkt, collectief en individueel. Het raakt ieders basisreactie.”
U bent zelf dertig jaar geleden uitgeweken. Draagt u die basisreacties met u mee?
“Ik woon al lang in Kampen, waar ik niets te vrezen heb. Maar als u naast me in de trein zou zitten en even kijkt welk boek ik aan het lezen ben, dan dek ik het meteen af. Ik kom uit een elitair milieu dat zich tegen het regime keerde. Daar las je boeken die samizdat konden zijn, illegaal uitgegeven. Ik zag net dat u uw mobieltje met het scherm naar boven op tafel legt, dat zou ik nooit doen. Dat zit heel diep, dat realiseer ik me nu pas.”
Wat levert het inzicht in collectieve trauma’s op voor een gewone krantenlezer die dagelijks over het conflict in Oekraïne hoort?
“Daar kan iedereen wat aan hebben. Maar in gesprekken met de leiders van die post-Sovjetlanden zouden zulke inzichten zeker een rol moeten spelen. Diplomaten horen dat psychologische inzicht te hebben.”
Tolstoj bepleit daarbij een veelzijdige benadering, waarin psychologie, cultuurstudies en geschiedenis een rol spelen, naast haar eigen vak, de theologie. “Het lijkt erop dat de politieke keuzes door heel andere zaken worden beïnvloed dan alleen machtspolitiek. De toekomst is aan de multidisciplinaire aanpak.
“Als je wilt weten wat Poetin en zijn oud-KGB-vrienden beweegt, moet je ook weten met welke trauma’s die groep rondloopt. Maar ook uit welke filosofische bronnen hij drinkt. Dan kom je uit bij mensen als Aleksander Doegin. Welke theologen inspireren hem? Zie patriarch Kirill van de Russisch-orthodoxe kerk. Het geldt ook breder: welke beelden hebben Rusland en Oekraïne gevormd?”
Elke groep, zegt Tolstoj, ontwikkelt ‘verhalen over de eigen identiteit’. “Daar zit altijd de keuze in voor traumatische en glorieuze momenten. Vaak zijn het mythen. Je moet dus goed onderscheiden tussen een echt trauma en een trauma dat ideologisch wordt uitgebuit. Neem het nazisme: dat wordt nu opgevoerd als de grootste vijand. Dat was het ooit, uiteraard. En het Westen heeft te weinig aandacht gehad voor het enorme aantal slachtoffers dat in de Sovjet-Unie is gevallen in de Tweede Wereldoorlog. Dat buit Poetin nu allemaal uit. Hij koppelt dat chosen trauma aan een chosen glory: we zullen nu wéér winnen van de nazi’s.”
Bij de Russische inval in Oekraïne speelde het duo ‘trauma en glorie’ een belangrijke rol, aldus Tolstoj. Voor de annexatie van de Krim in 2014 greep Poetin terug op de glorie van 1855, de overwinning in de Krimoorlog; het trauma was het verlies van het schiereiland in 1954 waar zo heldhaftig was gevochten. “Ook toen ideologiseerde Poetin trauma en glorie en rechtvaardigde zo zijn inval in de Krim. Dat doet hij steeds: de onverwerkte frustratie van zijn bevolking koppelen aan de herinnering van een wereldrijk – dat van Peter de Grote of Stalin. In zijn staatspropaganda zet Poetin die trauma- en glorietriggers zo knap in dat de meeste Russen zijn oorlog steunen.”
Behalve trauma bestudeert Tolstoj al tien jaar ‘dehumanisering’. “Die ontmenselijking is door de Sovjet-Unie geperfectioneerd. In de werk- en concentratiekampen werd mensen alles ontnomen wat je je bij een mens voorstelt. Relaties aangaan, creativiteit, empathie, denken over de toekomst, liefde. Mensen waren niet meer dan levende doden, ‘muzelmannen’, zoals ze in Auschwitz heetten. De getuigenissen hiervan heb ik bestudeerd.”
U hebt zich daar tien jaar in ondergedompeld. Is dat gezond?
“Wat doet dat ertoe? Natuurlijk is het niet gezond, maar iemand moet het doen. Ik heb van die getuigenissen geleerd dat ik maar tot op zekere hoogte voor mezelf in kan staan. Bij extreme angst en ontbering kan niemand dat.”
U dus ook niet.
“En u ook niet. Misschien komt het daar vandaan, mijn ingebouwde reflex dat ik eigenlijk niemand vertrouw. Desondanks doe ik het. Maar er zit altijd een reserve in mijn overgave. Je mag niemand vertrouwen, dat is wat mijn onderzoek naar dehumanisering duidelijk aantoont. Ook ik mezelf niet.”
Dat is een ingrijpende conclusie.
“Die leidt tot reflectie. En bij mij: dat ik het toch aandurf. Dat kan ik dankzij mijn geloof. Geloof is overgave, ondanks de realiteit. Geloof draagt mijn leven.”
In Kampen ondersteunt Tolstoj met overtuiging vijftien Oekraïense vluchtelingen. Het is duidelijk aan welke kant ze staat. Maar de wetenschapper Tolstoj laat zich niet meeslepen in de zwart-wit-frames van de oorlog. “Juist nu wil ik de schakeringen zoeken. Deze oorlog ijkt onze voorstellingen, we moeten weer nadenken over individueel en collectief trauma, over schuld en verantwoordelijkheid, over de werking van ideologie, religie en propaganda.”
De poging van de EU om patriarch Kirill onder sancties te laten vallen is mislukt. Maakt dat wat uit?
“Niets. Hij is blind en doof voor alles, zijn kapitaal heeft hij veiliggesteld. Aan de andere kant: het maakt alles uit. Het is goed om die symbolische daad te stellen, want hij prostitueert het geloof, de moraliteit, verantwoordelijkheid, hij vergoddelijkt Poetins ideologie. Tegelijkertijd weet ik dat het donquichotterie is. Ik vermoed dat van de Russen zo’n 85 procent Kirill helemaal steunt.”
Is de oplossing dan niet om religie buitenspel te zetten, als een schadelijke factor uit een voorbije eeuw?
“Eerder andersom. Deze oorlog laat zien hoe belangrijk religie in deze eeuw is. Beide kanten zetten haar in hun propaganda in om krachten te mobiliseren. Bovendien vormt religie sociale en nationale identiteiten, zeker in de post-Sovjet landen, waar religie na decennia staatsatheïsme sterk is teruggekeerd. Ik ben daarom heel onmodieus: ik denk dat dit niet de eeuw wordt van het uitschakelen van religie, maar van een synergie tussen theologie en andere wetenschappen. Theologie is juist nodig. Straks komen in Rusland en Oekraïne de vragen naar schuld en verzoening. Daar heeft de christelijke traditie ervaring mee.”
Kan in Rusland, waar de kerk zich nu achter Poetin schaart, religie een positieve rol gaan vervullen?
“Ja, de orthodoxe liturgie herbergt zoveel rijkdom. Daarbij kan Maria veel betekenen, zij belichaamt het vrouwelijke beginsel van liefde. Mijn overtuiging is dat alles met alles samenhangt en doordrongen is van het goddelijke. Deze overtuiging ontleen ik aan de Oosters-orthodoxe theologie. Onze moraal moet gegrond zijn in dat theologische besef. Dostojevski heeft het mooi verwoord: iedereen is voor iedereen schuldig en ik ben het schuldigst van allen. Als je er zo naar kijkt, verandert alles, dan mondt de vraag naar schuld en verzoening niet uit in bijltjesdag, maar in een nieuw soort verbinding. En dat gaat niet zonder traumaverwerking.”
Lees ook:
Hoe Poetin religie tot wapen smeedt, en de Russisch-orthodoxe kerk hem daarbij helpt
President Poetin zet religie in als wapen. Hij lijkt de Russisch-orthodoxe kerk nog aan zijn zijde te hebben. Wat bezielt hen?
