Denker des Vaderlands: Wantrouwen hoort bij de democratie

Denker des Vaderlands Marjan Slob ontrafelt het ‘vage’ begrip vertrouwen. Is het erg dat de politiek daar slecht op scoort? En hoe herwin je vertrouwen?

Twee op de drie Nederlanders hebben vertrouwen in de medeburgers, maar politici staan er niet best op. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek heeft 25 procent van de Nederlanders vertrouwen in de Tweede Kamer. Maar wat zegt dit?

Om te beginnen relativeert Denker des Vaderlands Marjan Slob de uitkomsten van de enquête die vorige week verscheen. Vertrouwen noemt ze een ‘vaag woord’. “Het is een term die iedereen in de mond neemt, maar weinig verheldert. Een blote, algemene vraag naar vertrouwen lokt vage reacties uit. Zo’n woord wordt dan een hol vat waarin mensen heel ongelijksoortige ongenoegens kunnen stoppen.”

Het CBS signaleert een gebrek aan vertrouwen in de politiek. Slob: “Een portie gezond wantrouwen is niets om je zorgen over te maken. Dat hoort bij de democratie, en kan zelfs een teken van emancipatie zijn. Structureel wantrouwen is wel zorgelijk. Het is een teken van ongeluk.”

Afhankelijkheid en macht

Wat betekent ‘vertrouwen’ volgens Slob? “Dat gaat altijd over een relatie, maar geen symmetrische. Er zit een element van afhankelijkheid in, van macht soms ook, want de één hoopt iets van de ander zonder dat te kunnen controleren of af te dwingen.

“Nog een factor: onzekerheid. Je wilt kunnen vertrouwen op een ander, of op een instelling, maar je weet nooit helemaal zeker of die bewaarheid wordt. Vertrouwen is een leap of faith: je waagt een sprong en hoopt dat je niet bedrogen uitkomt.”

Slob vindt het niet raar dat de overheid weinig vertrouwen geniet. “Daar zijn een paar grote fouten gemaakt, de crises zijn bekend. In de toeslagenaffaire heeft de overheid zelf de grondwet geschonden door burgers in een gelijke situatie ongelijk te behandelen. Het geklungel in Groningen beroofde de mensen daar diepgaand van het idee dat de overheid er voor hen is. En dat boeren zo lang in onzekerheid worden gehouden over hun toekomst, heeft hun vertrouwen in de overheid geschaad.”

Dat de kerken, nota bene de specialisten van de leap of faith, ook slecht scoren als vertrouwenwekkend instituut, kan Slob alleen begrijpen door te constateren dat “de kerken kennelijk drukker bezig zijn met andere zaken dan met het overbrengen van het belang van die sprong. Terwijl het besef dat leven van je vraagt je over te geven aan God of de natuur, en dat je je daar ook door gedragen kunt weten, wat mij betreft de centrale boodschap van de kerken is.”

Daar tegenover staat de gezondheidszorg: die prijkt stijf bovenaan de vertrouwensstatistiek. Slob: “Dat vind ik niet zo vreemd. Vaak kun je nog enigszins zelf kiezen of je je aan een ander toevertrouwt of niet, maar als je ziek bent, ontbreekt die keuze. Hier is geen sprake van een leap of faith. Je springt namelijk niet. Je valt. Psychologisch heb je dan geen ander alternatief dan maar te vertrouwen. En het helpt natuurlijk ook dat veel professionals in de gezondheidszorg daar werken omdat ze er graag zijn voor mensen in een kwetsbare situatie.”

‘Wees gevoelig’

Zelf houdt Slob zich bezig met de vraag hoe vertrouwen terug te winnen is. “Je kunt wel betrouwbaar zijn, als wetenschapper, journalist of ambtenaar, maar genoeg is het niet. Betrouwbaarheid is noodzakelijk maar niet voldoende, zeg ik dan als filosoof.”

“Om vertrouwenwekkend te zijn, is meer nodig. Onzekerheden zullen er altijd zijn. Erken ze. Maar je kunt ze deels ook reduceren. Bijvoorbeeld door als overheid te zeggen: dit is onze visie voor de toekomst, houd hier rekening mee. Maar ook door te zeggen: wat er ook gebeurt, ik hou je vast.

“Verder: als je vertrouwen wilt wekken, volg dan niet alleen de protocollen en procedures, maar luister ook goed naar de mensen voor wie je het doet. Wees gevoelig. Vraag je steeds af of de vragen waarop jij een antwoord zoekt ook de hunne zijn. Alleen door echte betrokkenheid kan vertrouwen groeien.”

Lees ook:

We vertrouwen elkaar meer, ondanks verhalen over de ‘kloof’

Nederlanders hebben meer vertrouwen in elkaar, terwijl het vertrouwen in de politiek juist is gedaald.