De ziel van Europa is uit evenwicht

Voor veel mensen is ‘Brussel’ het toppunt van bureaucratie en technocratie. Maar ooit was de Europese Unie begonnen om allereerst een spirituele unie te zijn. De founding fathers van de EU gingen eerst met elkaar op retraite in een abdij voordat ze het verdrag van Parijs ondertekenden. En al in de Tweede Wereldoorlog meenden voortrekkers als Adenauer en Schuman dat het bevrijde Europa herbouwd moest worden op christelijke idealen. Naties moesten elkaar niet meer overheersen, maar zich met elkaar verzoenen en samenwerken voor vrede. Want zoals ieder mens voor God even veel waard was, was ook ook iedere natie evenveel waard voor God.

Vandaag zijn de verkiezingen voor het Europees Parlement. Heeft de EU nog zo’n spirituele dimensie of zijn we die in de loop van de tijd kwijtgeraakt?

“Aan de vrucht herkent men de boom”, begint Alain Verheij, schrijver en blogger. “En de geestelijke vrucht van Europa is vrede, dus wat we verder ook voor kritiek kunnen hebben, er deugt echt wel iets aan deze boom. We moeten beseffen dat er sinds mensenheugenis nog nooit zo’n lange periode van onderlinge vrede is geweest. Dat is een goed signaal. En laten we ook niet vergeten dat we met zijn allen de Nobelprijs voor de Vrede hebben gewonnen, in 2012.”

Manuela Kalsky, bijzonder hoogleraar op de Edward Schillebeeckx-leerstoel voor theologie en samenleving aan de Vrije Universiteit: “Ik denk dat de ziel van Europa uit evenwicht is. Europa heeft een materiële en een spirituele kant, maar de materiële krijgt op dit moment alle nadruk. We zijn allemaal hevig ‘geneoliberaliseerd’. We worden opgevoed tot materiële hebzucht en onze ziel lijdt aan neoliberale obesitas. En net als met obesitas is dat niet zomaar opgelost. We komen er niet met een goed voornemen, we hebben met zijn allen nieuwe bezieling nodig.”

Waar die bezieling dan vandaan moet komen? Verheij en Kalsky zijn het er in elk geval over eens dat we dat niet moeten beperken tot één traditie. Verheij: “Vroeger kwam ik veel in evangelische kerken en ik herinner me nog dat er toen werd gewaarschuwd tegen de Europese grondwet omdat God er niet in genoemd werd. Dat was toen mijn reden om ertegen te zijn. Ik mocht nog niet stemmen, hoor, maar ik herinner me dat nog goed. Nu zou ik het anders zeggen. Europa bestaat uit allerlei verschillende tradities en de kracht zou juist moeten zijn dat die vredig naast elkaar kunnen bestaan, zonder dat er een geforceerde christelijke of seculiere eenheid over gelegd zou worden. De rijkdom zit hem juist in die variëteit.”

Kalsky vult aan: “Europa was altijd al divers en nooit uitsluitend christelijk, of joods-christelijk, zoals we tegenwoordig zeggen. Met die laatste term wordt benadrukt dat het jodendom een wezenlijk onderdeel is van de Europese cultuur. Zonder jodendom geen Bijbel. Maar de uitdrukking joods-christelijk kwam pas na de Shoah, met de ‘theologie na Auschwitz’. Uitgerekend die term die met antisemitisme in Europa wilde afrekenen, wordt nu voor de uitsluiting van een andere religieuze minderheid gebruikt, namelijk moslims. Europa is gebouwd op Athene, Rome en Jeruzalem. Op wetenschap, filosofie en kunsten; joodse, islamitische en christelijke waarden. Al die verschillende invloeden hebben samen het huis gevormd dat we nu Europa noemen, en alleen door recht te doen aan die verscheidenheid is in dat huis het goede leven voor allen te vinden.”

Verheij: “Als theoloog moet je ook altijd wat achterdochtig zijn als volken al te uniform worden. Zulke eenheid getuigt vaak juist van spirituele armoede. Denk maar aan het bijbelverhaal van de torenbouw van Babel. Mensen uit allerlei landen werkten daarbij samen aan een enorm project om voor altijd bij elkaar te blijven. Het lijkt toch een mooi project: ‘Alle mensen worden broeders’. Toch is God daar niet enthousiast over en hij frustreert het menselijk project door iedereen een andere taal te geven. Ik denk dat het probleem van Babel was dat het te fascistisch was, dat de verscheidenheid niet werd gerespecteerd. Babel werd totalitaire kitsch. Dat is een waarschuwing die we wel moeten meegeven aan het Europese eenwordingsproject. Europa moet niet alleen eensgezindheid en vrede brengen, maar ook zijn diversiteit vruchtbaar maken.”

Kalsky valt hem bij: “In die zin hebben de Europese lidstaten nieuwe bezielende leiders nodig, die in staat zijn verschillen te verbinden, in eigen land en in Europa. Leiders die goed kunnen luisteren en begrijpen wat voor mensen van waarde is. We kunnen ons laten inspireren door antikoloniale en humanistische denkers als Martin Buber en Frantz Fanon, twee filosofen die niet nalieten om te wijzen op het belang van relationaliteit.

“Ik moet ook denken aan ‘compassie’. Het is een waarde die terug te vinden is in alle verschillende religies en levensbeschouwingen. Misschien kan compassie ons helpen Europa opnieuw te bezielen. Maar we zullen het ook zelf moeten doen. Als wij Europeanen ons niet zelf willen engageren, of het nu voor het klimaat is of voor de mensenrechten of iets anders, als wij niet zelf bezieling uitstralen, dan mogen we ook niet klagen over een bureaucratisch ‘Brussel’.”

Verheij: “Als dat zou lukken, is het een prachtige spirituele getuigenis. Stel je voor dat we erin slagen om in een geglobaliseerde wereld een grote eenheid in verscheidenheid te creëren. Het zou een unicum zijn als dat lukt, maar alleen al het idee maakt mij toch pro-EU.”

In het Theologisch Elftal reflecteren twee godgeleerden op de actualiteit.

Lees ook:

Wat betekent de opkomst van China voor het christelijke erfgoed?
China is niet alleen een grote militaire en economische macht, maar ook een christelijke zendingsmacht. Wat betekent dit voor Europa en het Westen, vroeg het theologisch elftal zich onlangs af.