De vaderrol in onze samenleving verandert. En dat is riskant

Vaders verdwijnen natuurlijk niet. Maar de afgelopen pakweg vijftig jaar zijn de traditioneel ‘vaderlijke’ waarden wel verdwenen, vindt emeritus hoogleraar psychiatrie en psychotherapie Frank Koerselman. In zijn pas verschenen essay, ‘Ontvadering’, legt hij uit wat dat met de samenleving doet. Hij zit in een gemakkelijke stoel in zijn woning in Weesp, met uitzicht op de Vecht. De thee staat al klaar.

“Vroeger gaf de vader een aantal ­zaken mee aan zijn kind. In de buitenwereld heb je te maken met een hiërarchie, moet je rekening houden met mensen, anderen aansturen of helpen. Je leerde dat je je rechten moest verdienen.”

De laatste vijftig jaar heeft er een verschuiving plaatsgevonden. De ­samenleving is minder hiërarchisch, ­gezag is minder vanzelfsprekend dan vroeger. Werknemers tutoyeren hun baas, ouders en kinderen staan meer op gelijke voet dan vroeger.

“Tussen de generatie van mijn vader en mijn eigen generatie was een grote afstandelijkheid, ik zei ‘u’ tegen mijn ouders. Nu zie je dat de wensen van kinderen onmiddellijk bevredigd worden. Ze worden niet gefrustreerd als ze het moeilijk krijgen of traantjes hebben, dan worden ze getroost.”

Inspiratie vindt Koerselman bij de Duitse psychoanalyticus Alexander Mitscherlich (1908-1982). Voor Koerselman is Mitscherlich zo interessant omdat hij de samenleving op de sofa legde. Koerselman doet in zijn boek hetzelfde. Hij analyseert onze maatschappij aan de hand van psychoanalytische begrippen. Zijn conclusie: er is een verband tussen de manier waarop de traditioneel vaderlijke rol in een gezin veranderd is, en veranderingen in de samenleving als geheel.

Hoe die traditioneel vaderlijke rol eruitziet is ook bij Mitscherlich terug te vinden, zegt Koerselman. De invulling van de ouderlijke rollen had historisch gezien te maken met lichamelijkheid: de vader is sterk en de moeder zoogt. Daarom ging de vader buiten hout ­hakken en vijanden verslaan, moeders waren er om veiligheid te bieden thuis. Na de industriële revolutie en recente technologische ontwikkelingen is er ruimte ontstaan om die starre rolverdeling af te breken.

Maar de behoeften die de traditionele rollen vervullen, verdwenen niet zomaar. “Je hebt enerzijds behoefte aan veiligheid en geborgenheid, anderzijds ook aan begrenzing en structuur. Die zijn heel wezenlijk”, zegt Koerselman. Veiligheid en geborgenheid worden volgens hem traditioneel behoed door de moeder, begrenzing en structuur door de vader. Koerselman betoogt niet dat vaders strenger moeten worden en moeders weer voor de kinderen moeten zorgen. Het gaat erom dat de behoefte aan begrenzing en structuur weer vervuld kan worden. Welke ouder daar zorg voor draagt, is niet belangrijk, benadrukt hij.

De basisbehoeften worden ook in de maatschappij gevoeld. “Je wil dat de maatschappij ruimte biedt om beide ­behoeften te vervullen. Nu zie je dat de traditioneel vaderlijke kant niet meer wordt beheerd.”

Waarden als hiërarchie en gezag verdwijnen volgens u uit de opvoeding. Hoe werkt die verandering door in de samenleving?

“Ik heb geen onderzoek gedaan, want ik ben geen socioloog. Maar een mens kijkt om zich heen, legt het oor te luisteren, en dan zie je het gezag overal verdwijnen. Bij ministers, burgemeesters, leraren. Ook de politie heeft geen ­natuurlijk gezag meer. Met Nieuwjaar is er bijvoorbeeld altijd gedonder geweest. Vroeger kwam de politie, en dan stopte het. Nu wordt het juist erger.

“Ook in organisaties is de hiërarchie zoals die er vroeger was verdwenen. Bedrijven willen allemaal plat zijn, tegenwoordig. Een baas moet ook feedback krijgen, wordt getutoyeerd. Daar is natuurlijk iets voor te zeggen, maar elk medicijn heeft zijn bijwerkingen.”

Die bijwerkingen ervaren de jongere generaties, zegt Koerselman. “Als je niet wordt beproefd en niet wordt blootgesteld aan eisen van flinkheid

en dapper zijn, loop je een risico. Dan ben je misschien minder opgewassen tegen concurrentie en tegenslag. De epidemie van burn-outs heeft er ook mee te maken dat een generatie niet is voorbereid op de competitieve buitenwereld. Die zijn gewend dat hun wil wet was.”

Was het vroeger dan beter?

“Nee, en daar is ook een terechte correctie op gekomen. Ik was in de twintig toen de opstanden in Parijs in 1968 losbarstten. Ik deed zelf ook mee met de protesten tegen de starre, autoritaire structuur. Je baas tutoyeren of kritiek op hem leveren was toen heel ongebruikelijk. Maar je kunt de vraag stellen of de correctie nu niet doorschiet.”

Waarom pakt de moeder de handschoen niet op, en stelt zij de grenzen?

“In theorie is het mogelijk dat beide geslachten zowel de traditioneel vaderlijke als de traditioneel moederlijke rol waarnemen. Het curieuze is dat dat niet lijkt te gebeuren.”

Waar ligt dat volgens u aan?

“Een verklaring zou kunnen zijn dat ouderschap tegenwoordig parttime is. De traditioneel vaderlijke rol is een frustrerende en veeleisende rol, ‘nee’ zeggen tegen je kind is lastig en kost energie. Als je minder tijd hebt om je kinderen op te voeden wordt het moeilijker die energie op te brengen.

“Een ander element, dat werp ik ook op om een beetje te prikkelen, kan zijn dat de vader- en moederrollen misschien niet alleen maar zijn ingegeven door omstandigheden. Misschien is er in de loop van de evolutie toch iets ingeslopen waardoor je beter tot het een of het ander in staat bent.

“Tegenwoordig hoeven mannen geen vijanden meer te verslaan en vrouwen geen huismoeder meer te zijn, maar zou het niet zo kunnen zijn dat zulke programmeringen in de evolutie toch hardnekkiger zijn dan we denken?”

Kunnen die traditionele rolpatronen niet ook ontstaan zijn door culturele invloeden?

“Dat is een interessante vraag. Luister, ik weet het niet zeker, laat dat helder zijn. Maar als een kind wordt geboren en op de moeder wordt gelegd, dan gebeurt er iets met die moeder. Al was het maar dat er een ongelooflijke stoot oxytocine vrijkomt (hormoon dat een centrale rol speelt bij de moederbinding, red.). Bij de vader gebeurt dat niet. Dus ik denk zelf dat het belang van die verschillen nu toch een beetje wordt weggemoffeld. En het zou best een goede verklaring kunnen zijn waarom het vaders niet lukt de zorgende rol van de moeder over te nemen, daar zijn ze niet op gebouwd.”

Wilt u daarmee zeggen dat er iets schort aan de opvoeding in gezinnen waarin de rollen zijn omgedraaid, of in gezinnen waarin de ouders homoseksueel zijn?

“Nee, want dat komt ook heel veel voor. Maar de rol, iemand die tegen de kinderen zegt ‘Vooruit, flink zijn, doe je best’, die moet wel vertolkt worden.”

Lees ook:

De man is nog altijd geketend

Aan de grote wereldproblemen ligt mannelijk gedrag ten grondslag, vindt Jens van Tricht. Hij schreef er een boek over: ‘Waarom feminisme goed is voor mannen’. Max Verplancke recenseerde het.

Feministen van toen in gesprek met de huidige generatie: ‘De vrouwenstrijd is pas net begonnen’

Vijftig jaar na de oprichting van de Dolle Mina’s staan vrouwen en mannen nog altijd op de barricaden. Twee Dolle Mina’s en twee feministen van nu over hun strijd.