De sixties hebben seks niet van macht bevrijd

Marc De Kesel
Seks in biopolitieke tijden. Levenskunst met Foucault en Lacan
Boom; 176 blz., € 22,90
★★★

De auteur

Marc De Kesel is bijzonder hoogleraar theologie, mystiek en moderniteit aan de Radboud Universiteit. Hij publiceerde eerder Goden breken, Auschwitz mon amour en Het münchhausenparadigma. In dat laatste boek schreef hij dat de psychoanalyse nog altijd onverminderd nuttig is om deze tijd mee te begrijpen.

Het boek

In Seks in biopolitieke tijden ontwart De Kesel de levenskunst van Michel Foucault (1926–1984). Hij leest daarvoor De geschiedenis van de seksualiteit, een boekenreeks die de Franse denker door zijn vroege overlijden nooit af heeft gekregen.

Foucault keert zich tegen het idee dat de seksuele revolutie van de jaren zestig de seks definitief van de macht bevrijdde, na eeuwenlange onderdrukking en taboe. Volgens Foucault kun je je namelijk niet van macht bevrijden. ‘Tegenover macht staat niet iets als vrijheid’, vat De Kesel samen. ‘Tegenover macht staat verzet, tegenmacht.’

Want de seks is dan misschien wel bevrijd van onderdrukking, hij is meer dan ooit het domein van allerlei bemoeienissen die Foucault ook als macht ziet. Al in de negentiende eeuw stortten psychiaters, sociologen en ambtenaren zich er gretig op. Die stelden weliswaar geen verboden op, maar schreven wel voor wat hoort — en ook dat is macht. Er ontstonden zo allerlei discussies omtrent seksualiteit binnen het huwelijk, het seksuele gedrag van kinderen en de zogenoemde ‘perversies’.

‘Wetten’ maakten kortom plaats voor ‘normen’. Deze historische verschuiving vind je in bijna al het werk van Foucault. De nieuwe machtsvorm die daarmee ontstaat noemt Foucault ‘biopolitiek’. Hij gebruikt de term zowel op macro- als microniveau. Naast allerlei instituten die individuen disciplineren – scholen, gevangenissen – ontdekt Foucault ook op het niveau van de samenleving een macht die allerlei fenomenen binnen gezonde kaders probeert te houden – geboortecijfers, gemiddelde levensduur, reproductiegetallen.

Geen boek over seksualiteit

In de seksualiteit komt het bestuur van de samenleving bij uitstek samen met de macht rond het individu. Seksualiteit is een knooppunt van biopolitiek. Onder aan de streep is Seks in biopolitieke tijden daarom niet een boek over seksualiteit. De wezenlijke vraag die Marc De Kesel probeert te beantwoorden is wat vrijheid is wanneer het niet enkel de afwezigheid van macht is, maar wanneer ieder mensenleven van macht doorspekt is. Kortom: wat is vrijheid in biopolitieke tijden?

Foucault wil een levenskunst formuleren die als tegenmacht van de biopolitiek kan dienen. Hij begint daarbij volgens De Kesel met de vraag hoe te leven zonder een ‘ware’ levenskunst die voor iedereen zou moeten gelden. Waarheden en voorschriften zijn namelijk afkomstig van vormen van wetenschap die ‘nooit neutraal’ zijn.

Foucault heeft veel kritiek op de psychoanalyse, die macht volgens hem vooral nog als onderdrukking ziet. Om te onderzoeken of dat hout snijdt, legt De Kesel zijn werk naast dat van psychoanalyticus Jacques Lacan. Al gauw blijkt dat als Foucault beter zijn best had gedaan het werk van Lacan te begrijpen, hij had ingezien dat ze veel met elkaar deelden. Lacans ideeën over verlangen hadden hem zelfs verder kunnen helpen.

Typerende passage

‘Foucault en Lacan draaien vragend, tastend en zoekend om eenzelfde probleem. Ik heb het over het probleem van het moderne subject: wat betekent het dat, met de moderniteit, de mens subject/drager van een radicale vrijheid is geworden?’

Redenen om dit boek niet te lezen

Hier staan belangrijke, interessante dingen, dacht ik op de momenten waarin De Kesel het over levenskunst heeft. Maar tot een diep begrip van Foucault en Lacan leidt Seks in biopolitieke tijden niet. De Kesel wil te veel in te weinig ruimte. De relaties tussen belangrijke concepten, zoals verlangen en soevereiniteit, blijven daardoor te impliciet. Dat geldt ook voor biopolitiek. Een begrip dat bijna heel Foucaults oeuvre omvat, bespreekt De Kesel simpelweg te kort en met te weinig voorbeelden.

Redenen om dit boek wel te lezen

Feit is toch ook dat ik bij het lezen van dit essay van pakweg 150 pagina’s zeventien A5-velletjes vol pende met notities en gedachten. In zijn korte betoog geeft De Kesel meer dan genoeg stof tot nadenken.