De opkomst van de religieuze meme

De pijn is van zijn gezicht te lezen als acteur Ben Stiller op grond ligt, met zijn armen en benen gespreid, alsof hij gevierendeeld wordt. Filmdienst Netflix trekt aan één arm, terwijl de sociale media Snapchat, YouTube en Instagram aan de andere arm en beide benen trekken. Hij ondergaat het duidelijk met tegenzin, maar lijkt ook te accepteren dat tegenstribbelen geen zin heeft.

‘Als je probeert de Bijbel te lezen’, staat er boven de afbeelding, in dit geval een ‘meme’ (zeg: miem). Een grapje in één beeld, een grappig samenspel van een plaatje met een korte tekst. Je vindt ze op sociale media als Facebook en Instagram. Vaak zit er een boodschap in en beeldt een meme een herkenbaar gevoel uit.

Deze meme slaagt daarin: iedereen kent het gevoel een belangrijke activiteit uit te stellen, door iets anders te doen dat geen moeite kost, bijvoorbeeld door tv te kijken terwijl het huiswerk wacht. De maker van de meme vindt de Bijbel waarschijnlijk belangrijke, maar ook taaie kost, zeker vergeleken met de verleidingen van snelle en leuke foto’s en filmpjes op de sociale media. Het beeld van Ben Stiller als bewaker van een historisch museum dat ’s nachts tot leven komt uit de ‘Night at the Museum’-filmreeks geeft dat treffend weer.

Studieobject

“Op sociale media zijn we zowel de producent als de consument”, vertelt Miranda Klaver, docente media- en religiestudies aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. “Het is heel makkelijk nieuwe memes te maken, die worden in onlinediscussies ingezet als reactie op tekst of op een andere meme. Ze kunnen een grappige bijdrage leveren.”

Voor alle subgroepen ter wereld, zoals religieuze, bestaat op internet wel een eigen forum, blog of facebookpagina. En die hebben zo ook hun eigen memes. Daar komt religie samen met internetcultuur. Vooral jongere christenen, joden en moslims voeren in digitale ruimte gesprekken en discussies over hun geloof, volgens de ‘regels’ van de sociale media. Dat is bijzonder, want die regels en gewoonten voor een discussie op internet verschillen nogal van de regels binnen religies. Er wordt online veel beeld en humor gebruikt, en dat is minder gebruikelijk binnen het geloof.

Memes zijn daarom een steeds interessanter studieobject, vindt de bekende Amerikaanse mediawetenschapper Heidi Campbell. “Humor is een manier om te laten zien wat belangrijk is, en om jezelf een spiegel voor te houden en te zeggen: dit is het goede, het slechte en het lelijke van mijn geloof”, zegt zij in een podcast van de katholieke Seton Hall University. “De memes zeggen op die manier iets over de onderwerpen die belangrijk zijn voor jonge gelovigen. De onderwerpen en stereotypen die onder hen rondgaan, of de twijfels die zij hebben over hun geloof zijn niet nieuw, maar nu beter zichtbaar dan in de tijd voor het internet.”

“Instituties als de kerk zelf kunnen deze informatie zowel online als offline gebruiken om te laten zien ‘hoe het zit’. Zij kunnen de onderwerpen die voor jongeren belangrijk zijn, aankaarten en verkeerde interpretaties die onder hen leven rechtzetten”, zegt Campbell. Neem de eerder genoemde Bijbelmeme: Hoe blijven Bijbelverhalen interessant en behapbaar voor een jonge generatie die geïnteresseerd, maar snel afgeleid is? “In plaats van zich af te keren van het internet, moet de kerk zich afvragen hoe het de internetcultuur naar zijn hand kan zetten om bij te dragen aan de discussies.”

Heidi Campbell deed aan de Universiteit van Texas verschillende onderzoeken naar het gebruik van religieuze memes. Die met acteur Stiller in de hoofdrol is niet alleen grappig bedoeld, maar promoot ook duidelijk een christelijke waarde, namelijk: het lezen van de Bijbel is belangrijk. Maar om te kunnen analyseren welke positieve of negatieve religieuze connotaties de internetgrapjes met zich meedragen, moet men de verschillende betekenislagen van een meme begrijpen.

Een meme is natuurlijk niet alleen maar een beeld met een korte tekst. Hij verwijst bijna altijd ook naar iets anders. Bijvoorbeeld een film, acteur of andere meme. Om de grap volledig te kunnen begrijpen is niet alleen kennis van een subcultuur belangrijk, maar ook kennis van popcultuur en de meme-mores vereist. Best ingewikkeld dus.

Neem het beeld van Johnny Depp als kapitein Jack Sparrow uit de Pirates of the Caribbean-films. ‘Oh Guuurl (girl, red.), that amount of make up with your abaya?’ (‘Oh meisje, zoveel make-up met jouw abaya?’). Het beeld van Jack Sparrow is op zichzelf al vermakelijk, wie de film kent zal glimlachen omdat hij de karakteristieke dubbele tong van het personage terughoort.

De tekst is waarschijnlijk minder begrijpelijk. Moslims weten dat een abaya een overkleed voor vrouwen is dat het hele lichaam bedekt. De grap schuilt in het feit dat het kledingstuk staat voor ‘bescheidenheid’, terwijl make-up juist overdaad impliceert, legt Campbell uit in één van haar onderzoeken.

Wie ook nog doorheeft dat de Sparrow-meme deel uitmaakt van een terugkerende grap, die juist geestig is door de herhaling, zal nog harder lachen. Op een andere variant van de meme is er na de uitroep ‘Ohh guuurl’ de tekst ‘That top … with those shoes?’ (dat topje … met die schoenen?) te lezen. “Doordat memes zo gemakkelijk uit elkaar te halen en veranderd weer in elkaar te zetten zijn, ontstaat er een gesprek. Binnen een minuut maakt iemand een alternatieve meme, waarin de vorige op de hak genomen wordt,” aldus onderzoeker Heidi Campbell.

Voor Miranda Klaver valt vooral op dat er een uitwisseling plaatsvindt van de verschillende beeldculturen bij het gebruik van memes. “Aan de ene kant zien sommige strenge religieuze stromingen liever helemaal geen afbeeldingen van wat heilig is. In de islam ligt het afbeelden van de profeet Mohammed gevoelig. Aan de andere kant is de internetcultuur bij uitstek beeldend, en laat deze meme zien dat er ook zeker moslimmemes bestaan. Beide zijn voor deze groep jongeren belangrijk, dus is het interessant te zien wat zij wel en niet afbeelden.”

Humor

Een meme kan ook vooral speels zijn, zonder religieuze waarden te promoten. De abaya-meme kan op verschillende manieren geïnterpreteerd worden. Veroordeelt de meme-maker het dragen van make-up, of juist van de abaya? Of worden hier juist de scherpslijpers die hoofddoek- en abaya-dragende vrouwen bekritiseren als ze make-up dragen belachelijk gemaakt? “Alles hangt af van the eye of the beholder, de waarnemer bepaalt de betekenis”, zegt Klaver. “Wat de één grappig vindt, is voor de ander aanstootgevend.”

“Wat Campbell zegt is waar, memes kunnen zorgen voor een soort gesprek, met humor en nuance. Sociale media zijn een vrijplaats waar jongeren kritisch kunnen zijn over hun geloof. Toch ben ik minder optimistisch. Zo gedragen mensen zich niet altijd op internet. Toen het ruim twintig jaar geleden opkwam dachten we dat het de verschillen tussen mensen kon overbruggen, doordat iedereen met elkaar in contact kan komen. In de praktijk zoeken mensen met dezelfde overtuiging elkaar op, en zijn ze in onlinediscussies niet erg constructief. Vooral de memes die hevige emoties oproepen, positief of negatief, worden massaal gedeeld. En je moet je bedenken dat veel memes helemaal niet bedoeld zijn als kritische bijdrage aan een discussie. Sommigen willen gewoon grappig zijn.”

Lees ook:

Het geheim van een succesvolle meme

Memes zijn de manier voor jongeren om met een knipoog de actualiteit te evalueren. Bijvoorbeeld tijdens de examens.

Hoe ga je om met afbeeldingen van de profeet Mohammed?

Musea en universiteiten worstelen met de vraag hoe ze moeten omgaan met afbeeldingen van de Profeet Mohammed. Religiewetenschapper Pooyan Tamimi Arab trekt een grens.