De meeste mensen deugen (maar dat doet er niet toe)

Al tijden staat een hoopgevend boek hoog in de Nederlandse bestsellerlijsten: ‘De meeste men­sen deugen’, van Rutger Bregman. Hij haalt karrenvrachten onderzoek aan om de lezer te vertellen dat een meerderheid van de bevolking is geneigd tot het goede.

Hoewel je kunt haarkloven over de juiste definities van ‘deugen’ en ‘meeste’, heeft Bregman natuurlijk grotendeels gelijk. We zijn vaak aardig en beleefd tegen elkaar, we verrichten ­altruïstische daden, we hebben mededogen. Helaas is dat momenteel minder relevant dan je zou hopen. Het venijn zit hem vooral in dat woordje ‘meeste’.

De coronacrisis drukt ons weer eens met de neus op de feiten: de groep mensen die niet deugt, is vaak van veel grotere invloed op de maatschappij dan alle brave burgers bij elkaar.

We noemen ze asocialen, lomperiken, onaangepasten en ook al zijn ze met veel minder, deze deugnieten kunnen een systeem totaal ontwrichten. Vooral als we ze ongestoord hun gang laten gaan. Omdat ze ook afkeurenswaardig gedrag losmaken bij mensen die normaal wel deugen.

Rij bij de supermarkt

Het klassieke voorbeeld om dat overspringen van slecht gedrag aan te tonen, is een rij bij de supermarkt. Het is erg druk, laten we zeggen de dag voor Kerst, of misschien wel een uur voor een totale lockdown ingaat. Daardoor is het ook erg onoverzichtelijk en iedereen heeft natuurlijk haast. U staat met uw karretje keurig in de lange rij voor de kassa, dit gaat wel eventjes duren. Als u bijna kunt gaan afrekenen, laat uw voorganger een gaatje vallen. Onmiddellijk duikt daar vanaf de zijkant iemand in met een bijzonder volle kar. U protesteert, samen met de rest van de rij, maar het sportschooltype met brede schouders trekt zich daar niets van aan en begint zijn spullen op de band te zetten.

Hoe lang zou het duren voor u ook begint voor te dringen? Misschien nog niet na die ene hork, maar als iemand achter u in de rij zijn voorbeeld volgt? Sociologen en economen hebben vanaf de jaren zestig uitgebreid gezocht naar het antwoord op die vraag, met zeer boeiende praktijkexperimenten. Ze concludeerden: of de supermarkt in een totale chaos verandert, ligt voor een groot gedeelte aan de reactie van de medewerker achter de kassa.

Wet van de jungle

Als hij of zij streng is tegen de voordringer, is de orde over het algemeen snel weer hersteld. De man met de volle kar mag alsnog achteraan de rij sluiten – ongetwijfeld luid scheldend. Iedereen mompelt instemmend, dat zal die aso leren. Maar rekent de kassamedewerker gewoon de boodschappen van de voordringer af, dan treedt de wet van de jungle in werking. Meer mensen beginnen schaamteloos voor te dringen; als hij het mag, dan zij toch zeker ook? Weer anderen claimen haast, weinig boodschappen of een andere reden om ook naar voren te stormen.

De ordentelijke rij verandert binnen korte tijd in een handgemeen. Hoe lang zou u netjes in de rij blijven wachten?

In de economische en gedragswetenschappen en de sociologie is voor mensen als de hork in de supermarkt de term freerider of freeloader bedacht: mensen die een gemeenschappelijk systeem misbruiken om er particulier voordeel uit te halen, ook al benadelen ze vaak anderen. Volgens allerlei studies is onder normale omstandigheden waarschijnlijk tussen de tien en twintig procent van de bevolking van nature geneigd tot dit soort asociaal gedrag.

Irritante types en handige jongens

Bregman heeft gelijk, het is gelukkig een beperkte groep mensen. Je komt ze in het leven van alledag overal tegen, het zijn razend irritante types. Automobilisten die de file een stukje afsnijden via het tankstation, een parkeerplaats of een afrit, ook al betekent hun slimmigheidje dat anderen langer stil moeten staan. Mensen die frauderen met uitkeringen, al holt dat de acceptatie van sociale zekerheid uit. Handige jongens die elke vakantie een dure camera claimen bij de reisverzekering, waardoor het erg in de papieren loopt om zo’n polis af te sluiten.

In normale tijden zijn deze mensen vooral ergerniswekkend. In een crisis, zoals nu, zijn ze een gevaar. Recent waren de eerste voorbeelden van freerider-gedrag te zien toen consumenten begonnen toiletrollen, mondkapjes en handgel te hamsteren. We konden op televisie horen dat hun gedrag betekende dat politiemensen, verpleegkundigen en anderen met late diensten niet genoeg hadden. Doe het niet, riep Rutte op. Toch begonnen de dag daarop nog meer mensen zich suf te kopen aan pleepapier – ze hadden immers op televisie gehoord dat ze anders achter het net zouden vissen. Bovendien zat er geen sanctie op dit gedrag.

Trendsetters

Want dat is het lastige aan freeriders, pak je ze niet aan, dan zijn ze trendsetters. Zonder straf op dit soort gedrag verandert al snel een veel groter deel van de bevolking in graaiers, voordringers en fraudeurs, tonen allerlei onderzoeken aan.

Uit experimenten van de Amerikaanse universiteit Harvard blijkt dat als overheden regels niet handhaven, ineens tot veertig procent van de mensen is geneigd tot asociaal gedrag. Dat kan een systeem waarin samenwerking van groot belang is, totaal doen instorten.

Laboratorium

Nederland in lockdown is wat dat betreft een perfect laboratorium voor sociologen en gedragswetenschappers. Ze hebben momenteel een prachtige gelegenheid om het fenomeen van de freeriders en hun effecten op de maatschappij op grote schaal te bestuderen.

Neem ‘anderhalve meter afstand houden’. Natuurlijk is buiten genoeg ruimte om een frisse neus te halen, behalve als we ineens allemaal naar dezelfde plekken gaan. Dus was het strand op de eerste mooie dag sinds het losbarsten van Corona helemaal vol, boze oproepen van de overheid om thuis te blijven of niet. Grote groepen mensen zagen af van het gemeenschappelijk belang (een epidemie beteugelen) ten faveure van het individueel belang (recreëren). Ze gingen zelfs op de gesloten terrassen zitten, lekker knus dicht bij elkaar. Ineens deugden dus heel veel mensen niet.

Het was als een kassa bij de supermarkt waar chaos is losgebarsten. Iedereen duwde zijn karretje naar voren in de hoop om zo snel mogelijk af te kunnen rekenen. Pas resoluut optreden van een paar burgemeesters die het strand sloten, garandeerde de orde. Ook al leken de maatregelen draconisch, mensen begrepen toen pas dat er regels zijn om zich aan te houden. Als een kassamedewerker die weigert om af te rekenen vóór iedereen netjes in de rij staat.

Collectieve actie

Het probleem bij het overwinnen van Corona is dat het vraagt om collectieve actie in een maatschappij die individualisme hoog in het vaandel heeft staan. Sommige epidemiologen hebben al verzucht dat het virus in landen als Zuid-Korea makkelijker is in te dammen omdat de burgers daar nog wel goed naar de overheid luisteren. Hoewel de collectivistische cultuur in sommige Aziatische landen zeker zal helpen, is het ook in ons land niet onmogelijk om goed gedrag af te dwingen.

De Engelse filosoof Thomas Hobbes schreef al in 1641 dat een overheid de enige manier is om een ‘oorlog van iedereen tegen iedereen’ tegen te gaan. Als kind van zijn tijd sprak Hobbes over een soort dictatuur. Zo ver hoeven we in onze democratie natuurlijk niet te gaan. Tijdelijk dictatoriale maatregelen invoeren volstaat; die mag je zelfs ‘met frisse tegenzin’ handhaven, zoals burgemeester Halsema van Amsterdam het verwoordde – als je ze maar handhaaft. Willen we het virus verslaan, dan moeten we de 10 tot 20 procent freeriders onder ons weten te beteugelen. Zelfs als dat de goedwillende deugers beknot.

Historicus Philip Dröge (1967) werkt als freelance journalist. Hij schreef onder andere ‘Meesterspion’ (2002) en ‘Moresnet’ (2016).

Lees ook:

Rampen brengen zowel het goede als het kwade in de mens naar boven

Hamsteren en mondkapjes stelen, tegenover lieve kaartjes en boodschappenacties: brengen rampen nu het goede of slechte in mensen naar boven?