In Overasselt worden al sinds een tijd in de schaduw van een kapelruïne stukken stof in een koortsboom gehangen, om zo genezing af te dwingen. Sinds de coronacrisis hangen er ook opvallend veel mondkapjes bij. ‘Baat het niet, dan schaadt het niet.’
De parkeerplaats van restaurant St. Walrick in Overasselt, onder de rook van Nijmegen, staat vol met gezinsauto’s. Dat is opvallend, want de uitspanning is sinds de nieuwe, gedeeltelijke lockdown alleen nog maar geopend voor het afhalen van maaltijden. Zo midden op de middag zal het nog niet stormlopen. Natuurlijk, het is herfstvakantie en als coronaproof uitstapje is een boswandeling zeer geschikt. Maar misschien heeft die volle parkeerplaats wel een andere oorzaak. Niet ver hier vandaan, op nog geen honderd meter lopen, bevindt zich een bijzondere, volgens sommigen zelfs gewijde plek, waar genezing te vinden zou zijn voor allerlei ziektes.
Wie even het bos in gaat, stuit al snel op een open vlakte met een oude ruïne en daaromheen een aantal eikenbomen die vol hangen met stukken stof: sokken, verbleekte zakdoeken en andere lijfdoeken. ‘Voor iedereen veel geluk en gezondheid!’, staat er op een zo’n doekje te lezen. Je hoeft niet eens goed te kijken om op te merken dat er ook opvallend veel mondkapjes bij hangen. “Sinds de coronacrisis is het hier weer drukker geworden”, zegt neerlandicus Stan Hollaardt, die de plek goed kent. Vanmiddag is het er rustig. Of hij wel een eens iemand een mondkapje in een boom heeft zien hangen? “Nee, maar dat is niet zo gek.
Men wordt geacht dat alleen ’s nachts te doen. Ik zeg altijd maar: baat het niet dan schaadt het niet.”
Niet alleen een oude boom
Hollaardt is dirigent van de gregoriaanse schola Karolus Magnus uit Nijmegen. Op paaszaterdag zingen de veertien leden van dit koor gekleed in benedictijner monnikspijen, hier bij de koortsboom, in alle vroegte hun gezangen over Saint Valéry, over Pasen, en over corona. Dat is ook niet voor niets. Die plek heeft iets bijzonders. “Kijk”, zegt hij, “We staan hier bij de koortsboom, maar dat is een koortsboom tussen aanhalingstekens. Het is maar een boompje, zoals je ziet. Deze is een paar jaar geleden pas geplant. De echte koortsboom staat daar bij de ruïne van Sint-Walrickkapel. Die staat er overigens pas vanaf 1903.”
Hij wijst op een eerbiedwaardige, oude eik, tien meter verderop. “Mensen gingen daar lapjes in hangen en toen waren er nog takken die laag hingen. Op een geven moment verdwenen die en moesten mensen zelfs op de kapelmuren klimmen om hun lapjes nog kwijt te kunnen. Toen heeft Staatsbosbeheer gezegd: ‘Dit wordt te gek. Wij gaan wat takken wegzagen en we zetten een nieuwe boom neer, dan kunnen de mensen daar hun lapjes in kwijt.’”
Dat blijkt geen overbodige luxe, want niet alleen de oude en de nieuwe eik hangen vol met stof, ook enkele struiken verderop zijn inmiddels geconfisqueerd door zieken op zoek naar genezing. En dan is er ook nog de ruïne van de Sint-Walrickkapel die bijdraagt aan het gewijde karakter van de open bosplek. “Dat is ook een heel verhaal”, zegt Hollaardt. “Ik waarschuw je maar alvast. Verhalen en legendes lopen hier door elkaar.”
Dan toch maar eerst wat feiten. De Sint-Walrickkapel werd in de 15e eeuw gesticht. Mogelijk heeft zij vanaf die tijd gediend als bedevaartplek van de heilige Walrick, ook wel bekend als Saint Valéry die in 622 stierf. De heilige Walrick had een zekere faam als patroon van zieken en koortslijders in het bijzonder. Later verviel die kapel tot een ruïne. Ook de heilige Willibrord zou hier hebben rondgezworven en bij die gelegenheid de dochter van een roverhoofdman, Walrick geheten, hebben genezen, vertelt Hollaardt. Er zijn dus eigenlijk twee Walricks.
Hoe dan ook: op die heilige plek in de bossen van Overasselt, ontstond ooit het gebruik om er de koorts van zieken ‘af te binden’ door lapjes in bomen achter te laten.
Het koortsvocht moet achterblijven
“Dat gebeurde natuurlijk bij gebrek aan een volledige kapel”, vertelt hoogleraar Europese etnologie Peter Jan Margry, die voor het Meertens Instituut veel onderzoek deed naar de volkscultuur in ons land. “Het gaat bij die lapjes om ‘lijfstof’. Als je koorts hebt, transpireer je en dat ‘koortsvocht’ komt uiteindelijk in je kleren terecht of op een mondkapje. En die hang je dan in een boom. Je kunt zo’n koortsboom vergelijken met een intentieboek dat in veel kapellen en kerken te vinden is. Je schrijft er iets in en laat zo iets van jezelf achter om genezing te vragen, voor jezelf of voor een familielid. “Sommigen hebben de neiging om elke boom waar een verering aan is verbonden in continuïteit met een heidens-germaanse cultus te plaatsen, om het nog spannender te maken. Dat is hier en in andere Nederlandse bedevaartplaatsen niet het geval.”
Naast die in Overasselt staan er op nog meer plekken in ons land koortsbomen en heilige eiken. Margry noemt onder meer de verering van Onze Lieve Vrouw ter Eik in het Brabantse Meerveldhoven, die terug gaat op een legende uit de dertiende eeuw. Een inwoner van het dorp, dat toen nog Mirfeld heette, trof op een dag in een eik een Mariabeeld aan. Hij nam het mee naar huis, maar het beeld keerde een aantal keren uit eigen beweging terug naar de boom.
“In Meerveldhoven staat nog altijd een druk bezochte bedevaartskapel die om een eik is heen gebouwd waarin dat bewuste Mariabeeld staat. In de takken hangen eerbewijzen als dank voor door Maria verrichte wonderen of juist om genezing af te dwingen. Je zou die lapjes en mondkapjes in Overasselt daarmee kunnen vergelijken.”
Weglopen en nooit omkijken
In Overasselt loopt Stan Hollaardt nog een keer om de jongste koortsboom heen en wijst op de mondkapjes. “Zal ik nog wat zingen?”, vraagt hij. Vervolgens klimt hij op een stenen verhoging en zingt met luide stem een door hem zelf bewerkte Latijnse Mariahymne uit de Middeleeuwen waarin de hulp van de Moeder Gods wordt ingeroepen tegen een pandemie.
Zelf zou hij niet snel een zakdoek of sok in een koortsboom hangen. Voor mensen die dat wel van plan zijn, heeft hij nog wel een tip. “Nooit omkijken als je je lapje stof in de koortsboom hebt gehangen. Dan verdwijnt het lapje stof als sneeuw voor de zon en kan van genezing geen sprake meer zijn.”
Heiligdommen en bedevaartplaatsen
Het lijkt erop dat door de coronacrisis de volksdevotie een flinke stimulans heeft gekregen, net als bij eerdere pandemieën als de pest. “Mensen zullen ongetwijfeld in deze tijd vaker de hulp van Maria of andere beschermheiligen inroepen”, zegt Peter Jan Margry. “Aan de andere kant zien we dat veel heiligdommen dicht gingen. Een tegenvaller voor wie daar naar toe wil. Het voordeel van zo’n heilige boom is dat die publiek bezit is en op een plek staat die ook tijdens een hele of gedeeltelijke lockdown dag en nacht te bezoeken is.”
Nederland kent nog altijd een variëteit aan heiligen en bedevaartplaatsen in Nederland, waar genezing wordt en werd gevraagd van pest, cholera, de Spaanse griep of welke ziekte dan ook. Ze zijn verzameld in de bedevaartbank van het Meertens Instituut (meertens.knaw.nl/bedevaart).
Margry wijst in dat verband op de heilige Rosa van Lima, die al ruim driehonderd jaar wordt vereerd in Sittard. “Ze is eind zeventiende eeuw ooit ingezet tegen de pest die toen Sittard in haar greep had. Uiteindelijk werd de dodelijke epidemie gestopt, volgens de inwoners van Sittard door toedoen van de heilige Rosa. Als dank hiervoor wordt nog steeds elk jaar rond haar feestdag – 30 augustus – in de stad de Sint Rosaprocessie gehouden. Dit jaar werd die vanwege de maatregelen van de overheid om het coronavirus tegen te gaan, aanvankelijk afgelast. Maar ze waren in Sittard toch bang dat het verbreken van de continuïteit van de eeuwenoude processie juist in deze coronatijd schadelijk zou kunnen zijn en dus hebben ze ‘m stiekem ’s nachts gehouden. In klein verband weliswaar, maar de traditie is niet onderbroken.”
Het inroepen van bovennatuurlijke steun in heiligdommen of op open plekken in het bos is niet louter een katholiek verschijnsel. Eerder dit jaar gingen in Iran de sjiitische heiligdommen dicht in de steden Mashhad en Qom. Het aanraken en kussen van heilige graftombes zou de verspreiding van het coronavirus kunnen bevorderen. Genezing met steun van boven was ook daar even niet mogelijk.
Lees ook:
Plotseling is ze weer populair: de comeback van de heilige Corona
In de katholieke kerk behoorde zij lange tijd tot de categorie ‘obscure’ heiligen. Maar sinds het virus dat haar naam draagt ons leven heeft lam gelegd, staat de heilige Corona weer volop in de belangstelling.
In Medjugorje worden dagelijks Mariaverschijningen gemeld
Of de Mariaverschijningen in het Bosnische Medjugorje echt zijn? Het Vaticaan twijfelt. Toch is Medjugorje uitgegroeid tot een van de belangrijkste Europese pelgrimsoorden. En de voorzieningen voor pelgrims worden er uitgebreid. Met steun van het Vaticaan.
