De hadj is nog steeds niet afgelast. Wat nu?

Geflankeerd door twee maquettes van plexiglas zit Abdellah ­Mrabet (41) aan zijn grijze bureau annex balie. Links van hem een miniversie van de Kaäba, het heiligdom in Mekka, rechts een miniversie van de Moskee van de Profeet in Medina. Met zijn stichting Mekka Medina Reizen, die kantoor houdt aan de Vaillantlaan in de Schilderswijk in Den Haag, biedt hij pelgrimsreizen aan naar de gelijknamige heilige steden. Maar vanwege de coronacrisis is hij hier de afgelopen tijd amper geweest. Net als de reisbranche ligt ook de hadjmarkt stil. Een zucht: “Alles ligt plat”.

Ieder jaar krijgen zo’n 4700 Nederlanders een visum van Saudi-Arabië om de hadj, de jaarlijkse pelgrimage naar Mekka en Medina, te verrichten. Dit jaar valt de hadjweek van 29 juli tot 2 augustus. Maar of de hadj doorgaat is nog niet duidelijk. Eind maart riep het Saudische ministerie van hadj reisbureaus op te stoppen met werving en raadde het pelgrims af om te boeken. Dat was wel rijkelijk laat, zegt Mrabet. “Op hadj gaan is zoiets bijzonders, dat plan je lang van tevoren.”

Broederlijk, geestelijk advies

Van de veertig mensen die via hem hebben geboekt, heeft nog niemand gezegd dat ze thuisblijven, zegt Mrabet. “We wachten nog af wat er mogelijk is, en wat er verstandig is. Ouderen en zieken raden we in elk geval aan om niet te gaan. Een broederlijk, geestelijk advies.” Volgens hem staan de pelgrims voor een theologisch dilemma. De hadj is een religieuze verplichting: wie er ­fysiek en financieel toe in staat is, hoort die eens in zijn leven te verrichten. ­“Tegelijkertijd mag je jezelf niet in gevaar brengen. Het leven van een moslim is meer waard dan de Kaäba.”

Nee, pelgrims zullen de hadj uit zichzelf niet zomaar annuleren, zegt Saïd El Amraoui, oprichter van de Nederlandse vraagbaak en brancheorganisatie Hadj Info. Moslims sparen vaak jaren voor de reis, die minstens vijfduizend euro kost. El Amraoui krijgt volop telefoontjes en merkt dat het bezoek op de website toeneemt. Onder pelgrims leeft de hoop op doorgang van de hadj, zegt hij. “Ze hebben een sterk emotioneel verlangen om te gaan. En ze zijn natuurlijk bang dat ze hun geld kwijtraken.”

Vanuit die wetenschap moedigde de Amerikaanse hoogleraar islamologie Ebrahim Moosa van Notre Dame University de Saudische autoriteiten eind april aan om de pelgrimage af te blazen. In een opiniestuk in The New York Times schreef hij dat de verplichting om de hadj te verrichten komt te vervallen tijdens oorlogen, epidemieën en extreem gevaar. Hij haalde de Koran aan: ‘En draag niet eigenhandig bij aan destructie’. En de Profeet Mohammed, die ‘leerde dat je moet vermijden dat je anderen besmet tijdens epidemieën’.

Het is een oproep die hoogleraar Arabische en islamitische studies Umar ­Ryad van de Katholieke Universiteit Leuven, gespecialiseerd in de geschiedenis van de hadj, van harte onderschrijft. “Ik denk dat heel wat gewone moslims dit niet weten, daarom is het belangrijk dat deze boodschap de wereld in gaat.”

Zeerovers en piraten

Het fysiek in staat zijn tot de hadj is in het islamitisch recht een rekbaar begrip, zegt Ryad. “Het kan zijn dat je al ziek bent, of dat de reis je gezondheid gaat schaden. Vroeger ging de reis vaak deels te voet door de woestijn en deels over zee. Als het zo gevaarlijk is dat je dood zou kunnen gaan, dan vervalt de verplichting. Er is uit de Middeleeuwen een aantal religieuze adviezen bewaard gebleven voor Spaanse moslims om niet op hadj te gaan vanwege zeerovers en piraten in de Middellandse Zee. Ook was er de angst voor de Spaanse inquisitie. De moslims in Spanje, Moriscos ­genaamd, beleden hun geloof immers in het geheim. Een negatief reisadvies dus, dat werd afgegeven om een simpele reden: als je weet dat je je leven in de waagschaal stelt, dan hoef je niet op hadj te gaan. Nu, met corona weten we ook bijna zeker dat de reis gevaarlijk is. Dus dan kun je vanuit het islamitische recht de verplichting laten vervallen.”

Door de eeuwen heen is de hadj meer dan veertig keer niet doorgegaan. Eerst vooral vanwege politieke en militaire conflicten, die ervoor zorgden dat toegangswegen geblokkeerd raakten. Toen in de tweede helft van de negentiende eeuw de scheepvaart opbloeide, werd het makkelijker om Mekka te bezoeken.

“Een reis die vanuit Indonesië of Zuid-Afrika eerst maanden in beslag nam werd gigantisch ingekort, tot enkele weken. Met als gevolg dat er meer en meer pelgrims kwamen, van heinde en verre, en dat epidemieën op de loer lagen. Er zijn zes choleragolven geweest waarbij de hadj een rol speelde in de verspreiding van de ziekte. De hadj is verschillende keren afgeblazen, maar het kwam ook voor dat pelgrims zelf besloten af te zien van de hadj.”

Men sprak van ‘de tweelinginfectie’

Vanuit India kwamen cholera en andere epidemieën via Mekka naar het Midden-Oosten, Noord-Afrika, delen van Azië en Europa. In politieke discussies sprak men wel van ‘de tweelinginfectie’, vertelt Ryad. “Daarmee bedoelde men dat antikolonialisme en de cholera tegelijk uit Mekka kwamen. In de heilige steden voelen moslims uit alle windstreken zich één – je bent daar immers met Afrikaanse, Aziatische en Europese moslims samen. De gezamenlijke reis sterkt het idee dat alle moslims broeders en zusters zouden zijn. In die tijd werden veel islamitische gebieden immers gekoloniseerd door Europese landen. De reis naar Mekka bood moslims uit allerlei regio’s een platform waar men met elkaar van gedachten kon wisselen, ook over antikoloniale ideeën. Daar waren Europese politici huiverig voor. Iemand die op hadj is geweest had bij terugkomst een bepaalde prestige onder geloofsgenoten. Dus kwam zo ­iemand eenmaal terug in de koloniën, dan kon die veel invloed uitoefenen.”

Pelgrims maakten in die tijd gebruik van quarantaines: plaatsen op weg naar Mekka waar je twee weken moest verblijven voor je een schip op mocht, om zeker te zijn dat je geen verschijnselen vertoonde van cholera. “Maar toen ging het om een paar honderd pelgrims die dan bij elkaar op zo’n plek verbleven. Hoe ga je dat nu doen, met twee tot drie miljoen pelgrims in totaal? Testen is duur, en hoe regel je dat allemaal qua logistiek? Ik zie dit echt niet als een probleem dat zomaar even op te lossen valt.”

Saïd El Amraoui van Hadj Info denkt er net zo over. Hij werkt weliswaar in allerijl aan een draaiboek met coronamaatregelen voor het geval de hadj toch doorgaat, maar hij zou dat niet verantwoord vinden. Het aantal coronabesmettingen is in Saudi-Arabië nog aan het stijgen, het aantal gevallen lag volgens de cijfers van zaterdag op 26.000. Ook de reis op zich al is een groot risico, zegt El Amraoui. “Je moet luchthavens over, met de bus naar het hotel, en ook daar ga je je steeds gezamenlijk van plek naar plek verplaatsen. Echt, zodra de rituelen van de hadj beginnen, zou het elke dag een kwestie van overleven zijn.”

Sterker en gerichter signaal

Liefst ziet El Amraoui dat de Nederlandse overheid pelgrims ronduit afraadt om te gaan. Of de hadjgangers tegenhoudt, zoals Indonesië, dat daar afgelopen week toe besloot. Saudi-Arabië valt in het reisadvies van het Nederlandse ministerie van buitenlandse zaken al onder code oranje, landen waarnaar alleen noodzakelijke reizen mogen plaatsvinden. Maar dat is te vaag, vindt El Amraoui, er moet een sterker en gerichter signaal komen. “Het gaat hier om een grote groep mensen, onder wie heel wat kwetsbare ouderen. Als je weet dat duizenden burgers op het punt staan een gevaarlijke reis te maken en mogelijk de risico’s onderschatten, lijkt het me wijs als de overheid met toegespitste informatie komt.”

Ook Abdellah Mrabet van Mekka Medina reizen wil graag dat de Nederlandse overheid met een specifiek advies over de hadj komt. “Nu moet je als burger zelf bedenken wat een ‘noodzakelijke reis’ is. Tsja, wat is noodzakelijk? Voor mij is een religieuze verplichting noodzakelijk. Ik wil niet per se dat ze een ­negatief reisadvies geven: mij gaat het erom van de door onze regering ingestelde experts te horen wat verantwoord is. Ik ga liever daarop af dan op de Saudische overheid, omdat wij ­Nederlandse staatsburgers zijn.”

Een Europese regering die hadjgangers belemmerde is ook al voorgekomen, weet islamoloog Umar Ryad. Na een cholera-uitbraak in Algerije, eind negentiende eeuw, zorgde de Franse koloniale overheid ervoor dat pelgrims vertraging opliepen onderweg naar Mekka. “Dat werd destijds wel opgevat als een anti-islamitische actie van de Fransen. Er was veel discussie over. Sommige politici vonden dat dit een zeer gevoelige zaak is, waarover je als niet-moslim niet kunt beslissen.”

Hoe krijg je je geld terug?

Als brancheorganisatie voorziet El Amraoui grote problemen voor de pelgrims en de hadjreisbureaus als de hadj niet doorgaat. “Zo’n 80 procent van de bureaus is niet aangesloten bij een garantiefonds, waardoor je als consument geen recht hebt op een voucher of compensatie als een reis niet door kan gaan. Ik zie wel een mogelijk lichtpuntje in de coronacrisis. Reisbureaus zullen zich nu wel gaan melden bij de garantiefondsen, omdat ze er het nut van inzien. En hopelijk wordt de consument nu eindelijk wakker. Zo van: wacht even, je bent zelf wettelijk beschermd tegen dit soort onheil als je met een reisbureau gaat dat zich aan de richtlijnen van brancheorganisaties en de overheid houdt.”

Bij Mekka Medina reizen zijn ze net bezig zich aan te melden bij een garantiefonds, zegt Mrabet. “Wij begrepen dat het binnenkort verplicht gesteld wordt, vandaar.” Voor de veertig pelgrims van dit jaar hadden ze de hotels al aanbetaald. “Gaat de hadj dit jaar niet door, dan krijgen onze pelgrims een voucher voor volgend jaar. En wie die binnen een jaar niet gebruikt, krijgt het geld terug. Ik hoop maar dat die hotels niet failliet gaan, want hoe krijg je dan je geld terug?”

Hij voelt zich behoorlijk machteloos, zegt Mrabet. Maar stress heeft hij niet. “Als moslim zijnde moet je geloven dat alles wat er gebeurt goed voor je is. En van elk nadeel een voordeel zien te maken. Ja, zei Johan Cruijff niet ook zoiets? Die wijsheid heeft hij dan denk ik van onze Profeet.”

Lees ook:

‘Naar Mekka gaan is als de was doen: wat vuil is gaat in de wasmachine, en het komt er weer mooi wit uit’

Nederlandse en Belgische moslims komen na een bedevaart terug uit Saudi-Arabië. Het welkom is warm.

Zegenrijke mensenbaden passen bij de islam, maar je onderdompelen is lastig in deze tijd

In de rubriek ‘In de schaduw van de minaret’ leest u wekelijks bespiegelingen over de islamitische wereld van Eildert Mulder, arabist en oud-redacteur van Trouw.