De gevolgen van secularisering: ‘We moeten rekening houden met minder aanbod van vrijwilligers’

Nederland is een seculier land, gelovigen zijn een minderheid. Dat heeft gevolgen voor de samenleving, en de overheid kan die gevolgen dempen, stelt het Sociaal Cultureel Planbureau in een rapport.

Jaren hebben ze aan het drieluik over religie gewerkt, er waren al twee delen met alle mogelijke cijfers en waarnemingen van en over christenen en moslims. En nu sluiten de onderzoekers van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) het project af met een rapport over de inmiddels grootste groep in Nederland, de atheïsten, agnosten en spirituelen. Buiten kerk en moskee heet de laatste studie – precies waar het over gaat.

De algemene lijn van deze rapporten is zonneklaar: Nederland is anno 2022 een seculier land met een in meerderheid ongelovige bevolking. Religieuze groeperingen zijn een minderheid en met name christenen en moslims worden orthodoxer, de jongeren voorop.

Groei zit er bij moslims en bij christenmigranten – ook wereldwijd groeien islam en christendom – maar die verwachte toename zal het algemene beeld van een geseculariseerd Nederland niet meer veranderen. Bij die constatering wilden de onderzoekers van het Sociaal en Cultureel Planbureau het niet laten. Volgens SCP-onderzoeker Willem Huijnk sluiten ze hun onderzoek naar religie in een pluriforme samenleving daarom af met een uitgebreide beschouwing over de gevolgen van de secularisering voor de ­samenleving.

Het SCP komt in dit rapport tot drie conclusies. De eerste is dat de kloof tussen de seculiere meerderheid en de gelovige minderheden groter wordt. Hoe komt dat?

“Het onbegrip en de onwetendheid bij seculieren over met name de leef- en denkwereld van orthodoxe gelovigen neemt toe”, zegt Huijnk. “Als je niet opgegroeid bent met het geloof, staat dat heel ver van je af. Geografisch is er ook veel afstand, orthodoxe christenen zijn geconcentreerd op de Biblebelt, moslims in wijken in de grote stad. Er is weinig contact tussen de verschillende groepen, weinig uitwisseling, men leeft niet met elkaar.

“Dat brengt spanning met zich mee. Bij corona zag je dat heel duidelijk. Er werden kerkdiensten gehouden in de lockdown. Ongelovigen vroegen zich af waarom er voor kerken een uitzondering is. Zij begrepen niet hoe belangrijk kerkdiensten voor orthodoxe christenen zijn.

“Als de scheidslijnen heel diep zijn, en de negatieve opvattingen over elkaar zich verdiepen, dan kan dat invloed hebben op processen van in- en uitsluiting. Wie hoort erbij, wie krijgt een baan, hebben mensen die horen bij religieuze minderheden gelijke kansen?”

Waarom wordt de mentale belasting voor mensen groter, zoals u schetst?

“Gelovige mensen krijgen vanuit hun religieuze instituut een godsdienstig kader aangereikt vanwaaruit ze de wereld kunnen begrijpen en dat zin geeft aan hun leven. Seculiere mensen hebben dat niet, zij moeten hun zingeving zelf vormgeven.

“In ons onderzoek zien we dat zij minder zingeving ervaren dan met name de traditioneel gelovigen. Voor veel atheïsten en agnosten is dat geen probleem. Zij vinden dat het leven geen zin heeft, maar ze hebben wel zin in het leven, en ze geven er op hun eigen manier betekenis aan.

“Maar het kost wel meer moeite om dat zelf te doen, en dat kan een grotere belasting worden voor het individu. Zozeer zelfs, dat de problemen die daar bij horen toenemen, zoals burn-outs. Dat kan een risico zijn voor deze mensen zelf, maar ook voor de samenleving.”

Uw derde conclusie is dat door secularisatie het vrijwilligerswerk onder druk komt te staan. Is dat voor de samenleving een probleem?

“Secularisering heeft zeker gevolgen voor de inzet van mensen voor de samenleving. Leden van kerken doen vaker vrijwilligerswerk dan atheïsten en agnosten, en ook meer dan spirituelen.

“Of dat te maken heeft met de individualistischer houding van seculieren weet ik niet. Spirituelen zijn meer gericht op persoonlijke groei, bij atheïsten hoor je wel dat ze ‘lekker bezig willen zijn’, maar dat kan ook gericht zijn op anderen, dat hoeft niet per se voor zichzelf te zijn.

“Het soort vrijwilligerswerk dat religieuzen en niet-religieuzen doen verschilt. Seculieren zijn bovengemiddeld actief bij organisaties waar ze zelf betrokken bij zijn: sportverenigingen, of de school van hun kinderen. Kerkleden zetten zich ook in voor hun eigen geloofsgemeenschappen, maar zij doen daarnaast vrijwilligerswerk buiten de eigen kring, voor voedselbanken, asielzoekerscentra, wereldwinkels. Als er door verdere ontkerkelijking nog minder vrijwilligers komen, wordt het misschien lastig daar mensen voor te vinden.”

Als minder mensen gebonden zijn aan kerk en moskee, betekent dat dan ook dat de steun aan het behoud van religieuze gebouwen gaat verminderen?

“Je moet hierin onderscheid maken tussen moskeeën en kerken. Voor het financieel steunen van islamitische gebedshuizen is niet zoveel animo. Maar een groot deel van de seculieren ziet wel de waarde van kerkgebouwen. Dat is cultureel erfgoed dat volgens hen niet gesloopt moet worden.

“In Nederland zijn mensen vaak huiverig om zich atheïst te noemen, omdat het lijkt alsof dat betekent dat ze tegen kerken of geloven zijn. Dat is doorgaans niet het geval, niet bij seculieren en zeker niet bij de cultuurchristenen onder hen, een kleine tien procent van de seculieren. Ze geloven zelf niet in God en zijn niet verbonden met een levensbeschouwing, maar ze vinden niet dat er voor gelovigen geen plekken moeten zijn.”

Is een geseculariseerd land als vanzelf een tolerant land?

“Ik ben ook bezig met onderzoek naar de positie van homoseksuelen. De acceptatie van homoseksualiteit is binnen orthodoxe religieuze stromingen minder groot dan bij vrijzinniger gelovigen en bij seculieren. Orthodox gelovigen zijn ook conservatiever over medisch-ethische vraagstukken, euthanasie, abortus.

“Maar in het algemeen kun je zeggen dat Nederland een heel seculier land is, en een van de meest progressieve in Europa als het gaat om acceptatie van diversiteit in gender en van homoseksualiteit, dat overigens ook in seculiere kringen niet overal wordt aanvaard. Er is wel samenhang, maar niet automatisch.”

U heeft ook onderzoek gedaan naar zingeving en geluk. Zijn niet-gelovige mensen gelukkiger dan gelovigen?

“Voor seculieren zijn zingeving en geluk minder met elkaar verbonden dan voor gelovige mensen, ze kunnen gelukkig zijn zonder dat ze zin in het leven zien. Ik zou niet zomaar zeggen dat geluk toeneemt door secularisering. In ander onderzoek zag ik bijvoorbeeld dat juist de meest orthodoxe moslims het gelukkigst zijn en het minste psychische problemen hebben. Hun religieuze kader is helder en dat werkt helend.

“Zonder zo’n vooropgesteld godsdienstig kader, met bijbehorende waarden en normen, hebben mensen wel meer persoonlijke vrijheid. Je kunt zeggen dat homoseksuelen gelukkiger zijn in een seculiere samenleving. Vrijheid kan bijdragen aan meer geluk. Aan de andere kant moeten seculieren omgaan met hun ervaring van zinloosheid van het leven. Dat kan tot depressiviteit leiden.”

Seculieren geloven vaak in vooruitgang, zo blijkt uit uw onderzoek. Vervangt dat geloof in vooruitgang het geloof in God?

“Ja, bij zowel de atheïsten en agnosten als bij spirituelen zie je een geloof in wetenschap, in vooruitgang, in het onttoveren van de wereld. Of dat zo blijft, dat weet ik niet, er is ook zorg om het milieu, om het klimaat.

“En als je kijkt naar babyboomers, die gingen vaak voor het eerst in hun familie studeren, er was veel sociale mobiliteit, wat ook met vooruitgang wordt geassocieerd. Voor kinderen van nu ligt dat ingewikkelder, zij krijgen het niet automatisch beter dan hun ouders. Dat maakt dat geloof in vooruitgang betrekkelijk.”

Heeft secularisatie gevolgen voor de gemeenschapszin, wordt de samenleving meer los zand?

“Gemeenschapszin zit nadrukkelijker in het voorhoofd van mensen met een religieuze achtergrond dan bij seculieren, gelovigen maken van kinds af aan onderdeel uit van een gemeenschap. Maar religie is niet de enige reden dat mensen zoeken naar gemeenschap, dat kan ook vanwege een politieke overtuiging, of vanuit opvattingen over het milieu. De gemeenschapszin is niet totaal verloren, maar als er minder religieuzen komen moet je dat dus op een andere manier organiseren.”

De gevolgen van secularisatie voor de samenleving zijn hier en daar negatief. Wat kan en moet de overheid doen om die negatieve effecten in de perken te houden?

Huijnk: “Wij schrijven niks voor, maar we schetsen wel een aantal mogelijkheden. Het lijkt verstandig om rekening te houden met minder aanbod van vrijwilligers. De plaatselijke overheid kan wel wat doen om vrijwilligerswerk te stimuleren en te faciliteren, bij voorbeeld door vrijwilligerscentrales te steunen.

“Het is misschien ook goed om jongeren aan te moedigen om vrijwilliger te worden. Er waren verplichte maatschappelijke stages vanuit scholen. Die zijn afgeschaft, maar nu is er voor jongeren de vrijwillige maatschappelijke diensttijd. Dat kan helpen.

“In feite kom je dan in een win-win situatie: de maatschappij krijgt meer vrijwilligers en vrijwilligerswerk kan voor individuen zingeving geven, misschien zelfs het ‘existentiële gat’ vullen dat mogelijk het gevolg is van secularisering. Want iets doen voor anderen vinden seculieren zin geven aan hun bestaan.”

U pleit ook voor meer acceptatie van verschillen. Waar zou dat moeten?

“Dan denk ik aan burgerschapsvorming op scholen. Meer begrip en aandacht voor elkaar, en accepteren van verschillen is heel belangrijk en kan daar geleerd worden. Dat moet wederzijds, je kunt ook denken aan begrip voor moslims die tijdens het werk willen bidden. Maar voor het uitsluiten van homoseksuelen hoef je geen begrip te kweken, bij extreme opvattingen ligt een grens.”

Lees ook:

De toekomst van de katholieke kerk: kleiner, veelkleuriger én conservatiever

Journalisten zijn geen waarzeggers. Maar Stijn Fens en Maaike van Houten kunnen uit het onderzoek naar de staat van katholiek Nederland wel lijnen trekken naar de toekomst van de katholieke kerk. Die kerk wordt kleiner, met lichtpunten in de stad.