De dood van een dakloze, en de cultuurstrijd over diens begrafenis

Hij kende hem van straat, zoals vrijwel ­iedereen in Haarlem. Op de kalkstenen trap voor de Groenmarktkerk neemt Martijn Jurriaanse (52) een laatste slok bier uit een halve literblik. Met een stuk of twintig dak- en thuislozen zit hij te wachten tot ze een gratis maaltijd kunnen ophalen bij het pand hiernaast, van Stem in de Stad, een hulpverleningsorganisatie met een christelijke, oecumenische achtergrond. Er trekt iets bitters om zijn mond als Jurriaanse begint over zijn vriend Madi Soh, de 39-jarige man die eerder deze maand om het leven kwam bij een treinongeluk in het naastgelegen dorpje Halfweg. “Anders had hij hier gewoon bij ons kunnen zitten.”

Toen Soh vorige week een door de gemeente georganiseerde begrafenis kreeg op het algemene gedeelte van begraafplaats Kleverlaan, zorgde dat voor onrust en woede in de islamitische gemeenschap. Via een petitie werd de gemeente verzocht om een herbegrafenis. Die heeft donderdagmiddag in besloten kring plaatsgevonden, op het ­islamitische perceel van de begraafplaats Akendam, onder leiding van een imam.

‘Zeer boos en zeer emotioneel’

Het begon met een filmpje van de Amsterdamse begrafenisondernemer Mourad Baddaou, van stichting Najiba, waarin hij met draaiende camera’s verhaal komt halen bij de plechtigheid rondom het nog open graf van Soh. “Ik ben zeer boos, en zeer emotioneel”, begint hij de opname. Als moslim had Soh een islamitische begrafenis moeten krijgen, stelt Baddaou, met rituele wassing en dodengebed. Maar de ‘pastoor’ zou dat hebben geweigerd, en daarbij zou ze al jaren dit soort begrafenissen doen voor moslims zonder familie. “Wat voor voorbeeldpastoor ben je, als je geen respect hebt voor een andere religie, en vooral voor deze overledene?”

De beelden werden al snel meer dan 100.000 keer bekeken op YouTube en maakten een storm aan reacties los. Een tweede filmpje, dat dieper op de kwestie ingaat, van de islamitische vlogger Salaheddine Benchikhi, trok al haast net zo veel kijkers. Hierin komen mannen aan het woord die zich voorstellen als dorpsgenoten van Soh uit Sierra Leone. Een van hen laat een papiertje zien dat net bij de begrafenisplechtigheid is gebruikt. Er zou een christelijk lied, een psalm, zijn gezongen. Verontwaardigd wappert Benchickhi met het papier, en citeert: “O gij die de volmaaktheid zijt van liefde harmonie en schoonheid, Heer van hemel en aarde.”

Afgelopen week deed de gemeente Haarlem onderzoek naar de kwestie. Ze had de eerdergenoemde stichting Stem in de Stad de uitvaart laten verzorgen, een plechtigheid met een open, algemeen karakter, zoals dat gebruikelijk is om te doen als een dak- of thuisloze overlijdt van wie geen familie te vinden is. Namens die stichting leidde straatpastor Elly Mulder de begrafenis van Soh, op het ‘daklozenlaantje’, zoals het gedeelte op de algemene begraafplaats Kleverlaan in de volksmond heet. “Let op”, zegt ze over de telefoon, “Ik ben dus straatpástor, geen pastoor. Dan zou ik verbonden moeten zijn aan een kerk, maar dat is niet het geval.”

Geen christelijk lied of psalm, maar een Soefi-gedicht

Dat is niet het enige punt waarop de filmpjes ernaast zitten, zegt Mulder. Zo heeft ze nooit eerder iemand begraven, en was er op het papiertje geen christelijk lied of psalm te lezen, maar een soefi-gedicht met de titel Khatoum. Je kunt de begrafenis dan ook niet christelijk noemen, zegt Mulder. “Er is niets christelijks aan geweest. We proberen heel open en sensitief te zijn qua de cultuur van de overledene. Madi liet me weleens liedjes horen op zijn telefoon, van zijn favoriete zanger en dichter, de Senagelees Baaba Maal. Dus hebben we bij het graf twee nummers van hem gezongen.”

Op de begrafenis waren mensen die hem kenden vanuit de hulpverlening en vanuit de daklozengemeenschap. Ook waren er twee vrouwen die net als Soh oorspronkelijk uit Sierra Leone komen, en hem niet kenden, maar graag aanwezig wilden zijn. “Dat doen ze vaker, omdat tijdens de burgeroorlog in hun land veel jonge mensen hun familie zijn kwijtgeraakt.” Toen de kist zakte, baden zij ook, er klonk ‘Allahu akbar’, en islamitische gebedsfrasen, vertelt Mulder. “Daarnaast stond iemand van het Leger des Heils, waar Madi een tijd heeft gewoond. Heel mooi, eigenlijk was dit de religieuze coëxistentie zoals je hoopt dat dit gaat. Totdat de man die het filmpje kwam maken het gebeuren verstoorde.”

‘Een geloofsgenoot

De ellende begon in de voorbereiding, vertelt Mulder. De straatpastor kende Soh persoonlijk, sinds ze begin dit jaar in Haarlem kwam werken. “En het gekke is: ik heb nooit van hem begrepen dat hij moslim was. Het enige wat hij altijd zei is: I know God, and God knows me. Dat was het.” Een paar dagen voor de begrafenis kwam Abdel naar haar toe, een bekende uit Haarlem, die haar vertelde dat Soh een geloofsgenoot van hem was, en dat hij nog een zus zou hebben. Mulder vroeg het na bij de mensen die Soh kenden vanuit de hulpverlening. “Ik heb gevraagd: ‘Denk je dat hij een islamitische uitvaart wil?’ Maar iedereen zei: ‘Hij is geen moslim of hij doet er niks aan’.”

Of de zus er is, kreeg Mulder ook niet bevestigd. “Abdel kon mij niet in contact brengen. En ik heb mensen gesproken die Madi heel erg lang hebben begeleid, waaronder een hulpverlener die jaren geleden al het Rode Kruis heeft ingeschakeld om naar zijn familie te zoeken, toen zijn trauma vanwege de burgeroorlog die hij heeft meegemaakt heel erg naar boven kwam. Als die het niet vinden, dan lukt het ons ook niet.”

Een tweede gesprek met Abdel liep mis. Volgens Abdel, die niet met zijn achternaam in de krant wil, gooide de straatpastor de deur dicht. Hij is een week later nog steeds zo boos dat hij haar een ‘vies racistenwijf’ noemt. “Ik weet honderd procent zeker dat het om geld gaat.”

Mulder zegt dat dit niet klopt. “Dit zei hij tegen mij ook, en ik wilde juist gaan uitleggen: dat wij dit als stichting vrijwillig doen, en de gemeente de kosten betaalt, bijvoorbeeld voor de kist. Maar toen werd het gesprek heel vervelend en wantrouwend naar mij toe.” Een paar dagen later kreeg ze een mail van de Amsterdamse begrafenisondernemer Mourad Baddaou, de man van het latere filmpje, die eiste dat ze hem de begrafenis zou laten doen, en haar anders uit het ambt zou laten zetten. Ze legde aan de gemeente voor of ze niet toch voor een islamitische uitvaart moest kiezen, vertelt ze. “Maar die zeiden van niet, en dat de procedure goed was gevolgd.”

Een kwalijke missie

De herbegrafenis op donderdagmiddag is een besluit van burgemeester Jos Wienen (CDA). Zou de gemeente hebben geweten dat Madi Soh moslim was, dan had hij een uitvaart volgens islamitische traditie gekregen, zegt hij. “Maar wat hier misging, is dat degenen die hem kenden, die achtergrond niet herkenden. Toen anderen met de claim kwamen, was er geen duidelijke onderbouwing. Maar we zijn vervolgens zelf verder gaan zoeken, en hebben zo ontdekt dat meneer Soh zich op enig moment heeft geregistreerd als moslim bij een overheidsinstantie. Dan is dat evident.”

Dat het is misgegaan bij het onderzoek naar de achtergrond van de overledene, ziet de burgemeester ook. “Natuurlijk, ze hadden best wat beter kunnen zoeken. Als dit nu boven water kon komen, was dat ook eerder zo geweest. Maar: er is wel degelijk serieus gekeken, en contact gelegd met mensen die een vrij precies beeld hadden van zijn dagelijks leven. Ze hadden het gevoel: wij hebben de mensen gevonden die hem kenden. Nu bleek achteraf dat het toch iets breder lag.”

Abdel en Mourad Baddaou hebben dubbele gevoelens over de herbegrafenis. Ze zijn blij dat hun geloofsgenoot niet meer op het algemene deel van de begraafplaats ligt, maar vinden het vreemd dat er geen aankondiging voor de plechtigheid kwam, waardoor sommige bekenden van ­Madi Soh er niet bij konden zijn. Maar de burgemeester wilde haast maken met de herbegrafenis, vanwege de onrust die was ontstaan. Bovendien heeft Baddaou zich als gesprekspartner ‘gediskwalificeerd’, zegt Wienen, toen hij niet inging op het verzoek van de gemeente om het filmpje offline te halen. “Dat heeft ook nog eens heel vervelende repercussies voor de stichting en de straatpastor, want tussen de reacties online liep het zo hoog op, dat er ook veiligheidsaspecten aanzaten. Ik vind het heel erg pijnlijk, dat iemand die zegt op te komen voor een waardige begrafenis, zelf een begrafenis verstoort. Ook vind ik het heel betreurenswaardig dat de straatpastor en de stichting, waar tenminste naar meneer Soh werd omgekeken en waar hij te eten kreeg, van alles wordt verweten, alsof ze een kwalijke missie zouden hebben.”

Rastafari

Op de stoep bij Stem voor de Stad zitten Martijn Jurriaanse en zijn vrienden nog vol met verhalen over Madi Soh. Maar ook hij heeft nooit iets gemerkt van zijn islamitische achtergrond, zegt Jurriaanse. “Misschien komt hij uit een streek die moslim was, maar hij woonde al twintig jaar hier. Ik vond hem gewoon Nederlands, en zou hem zelf eerder christelijk noemen.” Of nee, verbetert hij zichzelf. “Hij was nog het meest rastafari. Hij had het altijd over ‘Yah’, hun woord voor God, luisterde veel naar Bob Marley, en rookte graag een jointje.”

Hij maakt een wegwerpgebaar met zijn rechterarm. “Waar het echt om gaat: hij was een zonnetje in mijn bestaan. Daarom vind ik het ook zo erg dat die onrust is ontstaan. Ik denk dat Madi nooit gewild heeft dat er oorlog op zijn begrafenis kwam. Hij was heel ver spiritueel ontwikkeld. Dat merkte je aan hoe hij sprak, een beetje zoals Jezus deed, in metaforen.

“Look at the garden, zei hij altijd. ‘The flowers are growing.”

Lees ook:

Haarlem onderzoekt uitvaart islamitische dakloze

De gemeente Haarlem zou niet hebben gezorgd voor de juiste begrafenis van een dakloze moslim, vindt onder andere Najiba, een islamitische hulporganisatie.