De Ayasofya zucht en kraakt onder moskeebezoekers: ‘Het is nu een symbool van de politieke islam’

Vrijdagochtend even na het middaguur heeft zich een enorme rij gevormd op het plein voor de Ayasofya. Moslims die komen voor het vrijdaggebed wachten samen met toeristen tot ze naar binnen mogen. Een van de wachtenden is de gepensioneerde Ismail Durmaz, die vanuit zijn wijk aan de Aziatische zijde van Istanbul een uur heeft gereisd om hier te bidden. “De Ayasofya is het symbool van de verovering van Istanbul. We hebben tachtig jaar lang een verlangen gehad om hier te kunnen bidden.”

Sinds de Ayasofya, ook wel Hagia Sofia genoemd, begin zesde eeuw door de Byzantijnen werd gebouwd, heeft het gebouw vele functies gehad. Tot de inname van Constantinopel in 1453 was het een kathedraal, daarna werd het een moskee. In 1934 maakte Mustafa Kemal Atatürk een museum van het gebedshuis: het staat op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Op 24 juli 2020 vormde de Turkse president Recep Tayyip Erdogan de Ayasofya weer om tot een moskee.

Dringen bij de ingang

Nu schalt de oproep tot gebed luid uit de minaret en verdwijnt Durmaz in de menigte. Het is een beetje dringen in het begin, iedereen moet door beveiligingspoortjes en de tassen gaan door de scanner. Eenmaal binnen moeten, net als in alle andere moskeeën, de schoenen uit als je het groene tapijt wil betreden. Het probleem: alle kastjes om de schoenen in op te bergen, zitten vol. Eén man probeert daarom met harde hand zijn paar sneakers, Skechers, tussen twee houten deuren te klemmen. Dat dit monumentale en eeuwenoude deuren zijn, lijkt hem niet te deren.

Niet veel later halen boos geworden beveiligers de schoenen weer tussen de deuren vandaan. Alle andere schoenen die tegen diezelfde deur zijn opgestapeld, worden weggehaald en op een grote berg gesmeten.

Soortgelijke verhalen over beschadigingen aan de Ayasofya zijn de laatste tijd groot nieuws in Turkije. Op sociale media gingen foto’s rond van de grootste toegangsdeur, de zogeheten Keizersdeur, waaruit stukken hout waren verdwenen. Hierover deed een bizar gerucht de ronde: gelovigen zouden stukjes hebben opgegeten.

Het leidde tot woede, zowel in Turkije als over de grens. In een statement van de verantwoordelijke instantie werd de schade afgedaan als het gevolg van slijtage en een ‘kleine aanraking’. Ook werd benadrukt dat de deur inmiddels weer hersteld was.

Geen serieus beschermingsmechanisme

Van de vernielingen is inderdaad niets meer te zien. Er staat alleen nog een hekje met een rood lint om de 7 meter hoge toegangspoort, maar de deur zelf lijkt op het eerste gezicht weer gerepareerd.

Archeoloog en kunsthistoricus Tugba Tanyeri-Erdemir, verbonden aan de University of Pittsburgh in de Verenigde Staten en gespecialiseerd in betwist religieus erfgoed in het Midden-Oosten, vindt de snelle reparatie geen goed teken. “Je kan zo’n oud object niet zomaar opvullen met houtvulling en overschilderen. Je moet analyseren, tests doen en kijken wat voor andere factoren een rol kunnen spelen bij dit soort schade. Het laat zien dat er geen serieus mechanisme is om de Ayasofya te beschermen.”

Toen bekend werd dat de Ayasofya zijn museale status zou verliezen en een moskee zou worden, waren kunsthistorici en Unesco direct bezorgd. In plaats van het ministerie van cultuur en toerisme is nu het Directoraat van Religieuze Organisaties verantwoordelijk voor het gebouw en die organisatie heeft volgens Tanyeri-Erdemir niet de expertise die nodig is om het gebouw te beschermen. “Het gebouw is bijna 1500 jaar oud. Gebouwen verouderen, net als mensen. Ze hebben constante zorg en aandacht nodig om te overleven.”

Een van de cultuurhistorische hoogtepunten in de Ayasofya waarvoor werd gevreesd, is het mozaïek van Maria en Jezus. In moskeeën zijn doorgaans geen afbeeldingen toegestaan, dus hoe moest dat nu? De gevonden oplossing is zichtbaar in de Ayasofyamoskee: er hangt nu een wit doek over de christelijke heiligen. Maar Tanyeri-Erdemir is er bepaald niet gerust op. “Om dit soort dingen te installeren, moet je gaten boren, en dat kan op de lange termijn zorgen voor schade.”

Adem en vochtigheid

Wat ook meespeelt, is het veel hogere bezoekersaantal van de Ayasofya als moskee. Als museum was het gebouw zes dagen per week open tussen 10 en 17 uur. Eén dag per week kon het even tot rust komen.

De deuren van de moskee staan echter altijd open, en zeker tijdens het gebed is het enorm druk. Dat is allemaal van invloed op de staat van het gebouw en de mozaïeken, zegt Tanyeri-Erdemir. “Als er meer publiek komt, heeft dat consequenties door de menselijke adem en bijvoorbeeld vochtigheid. Iedereen die een achtergrond in cultureel erfgoed heeft, weet dit.”

Symbool van verovering

Historicus Axel Çorlu is gespecialiseerd in de Byzantijnse en Ottomaanse geschiedenis en gaf recentelijk een workshop over zijn academisch onderzoek naar de Ayasofya aan het Max Planck Institute for the Study of Religious and Ethnic Diversity in Berlijn. Hij wijt de beschadigingen voor een deel aan ‘de incompetentie van de verantwoordelijke instantie’.

Maar hij denkt dat ze óók te maken hebben met de symboliek van de Ayasofya. Andere monumentale moskeeën worden namelijk niet op dezelfde manier aangetast. Volgens Çorlu ziet een deel van de Turken de Ayasofya als een trofee van de verovering van Constantinopel in 1453 door Ottomaanse sultan Mehmet de Veroveraar. Ze willen als het ware een stuk van deze verovering mee naar huis nemen, zegt hij, verwijzend naar de verdwenen stukjes uit de deur. “De symbolen van de verovering worden anders behandeld dan de monumentale moskeeën.”

Hij wijst er ook op hoe de Byzantijnse geschiedenis, de tijd dat de Ayasofya een kathedraal was, lang werd genegeerd. Dat begon in 1923 toen de republiek Turkije werd gesticht door Mustafa Kemal Atatürk. Onder het Kemalistische regime werd afstand genomen van alles wat voorafging aan de republiek, zowel van de Ottomaanse als de Byzantijnse geschiedenis.

En nog steeds willen sommige Turken deze gedeelde geschiedenis niet erkennen. Çorlu vertelt lachend hoe hij een keer met een Istanbulse taxichauffeur praatte over midye, gevulde mosselen die vaak op straat worden verkocht. Toen hij vertelde dat de snack oorspronkelijk Byzantijns is, wilde de chauffeur daar niks van weten en liepen de emoties zo hoog op dat Çorlu uiteindelijk de taxi werd uitgezet. “In het algemeen blijven de Byzantijnen ‘die ander’. Het is het rijk dat werd veroverd, dat niks met ons te maken heeft, wat is verdwenen. Al deze ideeën zie je terug in het huidige narratief en het symbool dat de Ayasofya is.”

Status als kerk

De Ayasofya is nu een symbool van de politieke islam, zegt Çorlu, maar als museum was het een symbool van tolerantie en verschillende culturen. “Het was een boodschap van het Kemalistische regime naar het Westen: ‘Wij zijn een moderne seculiere staat, we doen allemaal dingen om religie en staat te scheiden’.”

Maar Çorlu betwist dat beeld. “Toen het een museum was, was een kleine religieuze ceremonie ondenkbaar. Dan gaat het niet over tolerantie, maar over de macht van de republiek. Het museum is nog steeds een symbool van onteigening en toe-eigening, van zowel culturele als materiële rijkdommen van minderheden in het land.”

In elk geval is een status als kerk totaal niet aan de orde, ziet de geschiedkundige. “Maar een heel kleine minderheid van de mensen zal zeggen dat het niet een moskee, niet een museum, maar een kerk zou moeten zijn. Zo is het oorspronkelijk gebouwd, dat was de functie en het is ook niet alsof er niet genoeg moskeeën zijn. Maar als je zoiets zegt, dat zal dat veel reacties uitlokken, zowel van seculieren als van moslims.”

Een klein beetje bidden

Terug bij het vrijdaggebed is er toch iemand die voorstelt dat er op zondag in de Ayasofya wel een kerkdienst zou kunnen worden gehouden voor christenen. Als het aan geschiedenisleraar Ugur Sezer ligt, kan ook het doek voor het mozaïek wel weggehaald worden, zegt hij. Maar, zo voegt hij eraan toe, belangrijker vindt hij het stijgende aantal ongelovigen: “Alle gelovigen moeten samenkomen om zich te verenigen tegen atheïsme en homoseksualiteit”.

Erfgoeddeskundige Tanyeri-Erdemir vindt dit soort retoriek problematisch. “Die vertolkt een sentiment dat zegt: ‘Wij moslims hebben de controle over het gebouw, maar vooruit, christenen mogen ook een klein beetje bidden’. Het blijft een hiërarchische relatie.”

Zowel Tanyeri-Erdemir als Çorlu blijft pessimistisch over de toekomst van de moskee. De beide experts zijn het erover eens dat ondanks dat er ook problemen waren met de status als museum, het gebouw toen in ieder geval beter beschermd werd. Çorlu: “Zolang de Ayasofya een moskee is, blijven we dit soort aantastingen zien”.

Lees ook:

De Ayasofya weer een moskee: wat zou dat betekenen?

De Ayasofya, sinds 1934 een museum, krijgt mogelijk weer de status van moskee. Wat voor gevolgen zou dat hebben voor Turkije en voor de christelijke mozaïeken?