‘Complotdenkers vatten tegenbewijs op als een poging om de samenzwering geheim te houden’

Voor haar afstudeerscriptie Conspiracy Theories: Unwarranted Absurdities, Propaganda, or a Specific Way of Holding a Belief? sprak filosofe en psychologe Leah Jule Ritterfeld (26) met complotdenkers. Die zeiden dat ze haar ogen open moest doen, wakker worden, dan zou zij het ook zien. Gestoord waren ze niet, maar zendingsdrang hadden ze wel. Want ze koesterden de overtuiging dat er iets grondig mis was. Dat de wereld heel anders in elkaar zit dan de mainstreammedia ons willen doen geloven. Zij kennen het complot.

Bij de uitreiking van de Jan Brouwerprijs voor de beste filosofiescriptie, eerder deze maand in Haarlem, maakte Ritterfeld beeldend duidelijk waar haar onderzoek over ging. In haar presentatievideo droeg ze een bontmuts met horens, net als de QAnon-sjamaan die op 6 januari 2021 met geestverwanten het Capitool bestormde.

Verzinsel

Die Amerikaanse complotbeweging is de oceaan overgestoken. Aanhangers leggen nu ook in Europa op hun manier de ware aard van corona bloot: het is een verzinsel, of een virus om halve bevolkingen uit te roeien. Ze geloven dat een duistere wereldmacht – Bill Gates, Joden – microchips in onze bloedbaan plant.

Zulke complottheorieën kunnen de maatschappij splijten. Anticoronademonstraties van de Querdenken- beweging (‘dwarsdenken’) in Ritterfelds geboorteland Duitsland leverden duizenden coronabesmettingen op. “Die Querdenkers zijn trouwens niet laagopgeleid, er zitten verhoudingsgewijs veel gepromoveerden tussen.”

Dat een theorie de werkelijkheid verklaart op basis van een samenzwering is nog geen reden om de juistheid ervan in twijfel te trekken. Zo werd achteraf terechte kritiek op de rechtvaardiging van de inval van de VS in Irak – massavernietigingswapens – eerst als een absurde complottheorie afgedaan. Maar hoe weet je of je met een theorie te maken hebt die het onderzoeken waard is, of met goed- dan wel kwaadaardige verzinsels?

Kaf van het koren scheiden

Volgens sommigen kun je aan een samenzweringstheorie al zien dat die niet deugt. Daarvoor somt de Keniaans-Britse filosoof Quassim Cassam criteria op. Volgens hem kun je onzinnige theorieën er zo uitpikken omdat ze speculatief, tegendraads, buitenissig, amateuristisch en premodern zijn. Ritterfeld loopt die criteria na en stelt droogjes vast dat die soms óók voor geloofwaardige complottheorieën opgaan en dus niet helpen om het kaf van het koren te scheiden, zeker niet in het schemergebied tussen ‘gekke en goede samenzweringstheorieën’.

Dat geldt ook voor het criterium van de falsifieerbaarheid. Karl Popper (1902-1994) vond dat complottheorieën – hij is de bedenker van die term – door hun vaagheid door de mand vallen. Ritterfeld signaleert dat ze juist prima falsifieerbaar zijn. “QAnon-aanhangers voorspelden dat Trump aan zou blijven en Biden geen president zou worden. Dat was niet vaag. En het werd ook gefalsifieerd. Het probleem is dat de aanhangers daardoor niet aan hun gedachtegoed gingen twijfelen.”

Immuun

De verklaring van die hardnekkigheid vindt Ritterfeld in de wisselwerking tussen complottheoretici en hun theorieën. “Dat theoretiseren lijkt op wat Hannah Arendt over ‘ideologie’ heeft geschreven. Aanhangers smeden tegenbewijs om tot een bevestiging van hun ideologie. Het is self-insulating: immuun voor weerlegging.”

Wat voor mensen zijn het? “Ze worden vaak belachelijk gemaakt”, zegt Ritterfeld, “of weggezet als pathologisch – paranoïde, waanzinnig.” Zij gaat daar niet in mee. Zoals ze ook niets ziet in het oordeel van filosoof Cees Zweistra, die in zijn boek Waarheidszoekers (2021) stelt dat de aanhangers niet gek of dom zijn, maar kwaadaardig. “Misschien heb ik minder radicale personen gesproken, maar ik vind het geen slechte mensen. Hoe gek het ook klinkt: ze worden juist door morele intuïties gedreven. Als je echt gelooft dat vaccins kinderen schaden, dat wil je vaccinatie per se voorkomen.”

Zelf noemt Ritterfeld hen ergens ‘gedesillusioneerd’. Maar de beslissende karakteristiek is toch hun omgang met hun theorieën. “Confronteer je een complotdenker met tegenbewijs, dan vat die dat op als jouw poging om de samenzwering geheim te houden. Het effect is dat de overtuiging dat er een samenzwering gaande is, bij iedere weerstand irrationeler wordt en het veronderstelde complot steeds groter.”

Verdonkeremanen

Ze verwijst naar Behind the Curve (2018), een documentaire over ‘flat earthers’ die beweren dat Nasa en de CIA de ‘mythe’ van de ronde aarde in stand houden. Zij proberen te bewijzen dat de aarde een platte schijf is. “Maar als ze stuiten op bewijs dat de aarde een bol is, herzien ze hun theorie niet, maar zeggen dat de meetapparatuur stuk is, of gemanipuleerd door Nasa, om zo te verdonkeremanen dat de aarde plat is. Daar trappen zij natuurlijk niet in.”

Het beslissende criterium om te bepalen of een complottheorie het bestuderen waard is, zit dus niet in die theorie zelf, maar in het ‘irrationeel theoretiseren’ van haar aanhangers, stelt Ritterfeld.

Makkelijke oplossing

Dat is een scherpzinnig en innovatief inzicht, zei hoogleraar politieke filosofie Martin van Hees bij de uitreiking van de scriptieprijs. Voor de wetenschap dus een aanwinst, maar heb je er ook wat aan als je collega of vriend een complotdenker blijkt te zijn? “Complotdenken maakt veel kapot”, zegt Ritterfeld. “Het frustrerende is dat er weinig aan valt te doen. Boeken over de vraag ‘Hoe ga ik om met complotdenkers?’ zijn erg populair, en geven lezers het gevoel dat er een makkelijke oplossing bestaat. Maar met tips als ‘rustig redeneren en tegenbewijzen aanleveren’ schiet je meestal niks op.”

In Duitsland, zegt Ritterfeld, kunnen complotdenkers terecht bij een organisatie die sekteleden bevrijdt. Zelf is ze niet optimistisch. “Discussiëren is meestal zinloos. Je kunt wel begrip tonen en vooral niet veroordelen. Ik heb een goede vriendin die antivax is, en de enige manier om die vriendschap te redden is samen vaststellen dat we het oneens blijven. En het maar ergens anders over hebben.” Het is ‘écht moeilijk’, zegt Ritterfeld. Met een zucht: “Vermoeiend. Frustrerend. En soms ook simpelweg hopeloos.”

Lees ook:

Filosoof Cees Zweistra schreef een boek over complotdenkers: Ze zijn niet gek, ze zijn niet dom. Ze zijn slecht

In zijn boek Waarheidszoekers weerlegt Cees Zweistra de ideeën van complot­denkers niet. Wel biedt de filosoof met gevoel voor technologie een nieuwe analyse van het fenomeen. Het resultaat is verrassend en grimmig.

Hoe ga je om met vrienden die complotten omarmen?

Het Landelijk Steunpunt Extremisme geeft daarvoor wenken. “Het funest is om de inhoudelijke discussie aan te gaan met mensen die al ver geradicaliseerd zijn. Die mensen denken zwart-wit: je bent voor en of tegen mij. Beter is om vanuit een niveau te communiceren waarbij je bij de inhoud wegblijft.”