Catalanen hebben een stem, maar ze willen ook het laatste woord

Het omstreden onafhankelijkheidsreferendum in Catalonië vulde deze week menig voorpagina. Wat er precies gaat gebeuren met de 90 procent ja-stemmen voor de afscheiding van Spanje is nog onduidelijk. Maar dat Spanje de uitslag accepteert, is erg onwaarschijnlijk, bleek ook dinsdagavond uit de felle toespraak van de Spaanse koning. Het referendum was in strijd met de Spaanse grondwet en dus illegaal. Daarmee is het geen bindende democratische handeling.

Maar wat maakt een handeling precies tot een democratische? Is dat alleen wanneer deze geoorloofd is binnen de democratische rechtsstaat? Of ook wanneer een groep bepaalt als eenheid haar stem te laten horen?

Politiek filosoof Ivana Ivkovic, die vandaag debuteert in het Filosofisch Elftal, zegt dat het feit dat het referendum illegaal is verklaard, niet direct betekent dat het niet democratisch is. "Een volk dat samen een natie wil vormen, kan dat proces nooit uitvoeren binnen de bestaande regels, juist omdat ze iets nieuws beginnen. Denk bijvoorbeeld aan de Amerikaanse onafhankelijkheid. Op dat democratische moment brak het Amerikaanse volk de wet, tegen de zin van de Engelsen in, om zich uit te roepen tot een nieuwe natie. Maar bij de Catalanen is de vraag: is dit werkelijk een moment waarop de wil van het volk spreekt? Een paar jaar geleden gaf de helft van de Catalanen aan dat ze onafhankelijk wil worden, nu opeens 90 procent. Die stijging lijkt me heel logisch, als de Spaanse politie met grof geweld het referendum probeert tegen te houden. Natuurlijk zeggen de Catalanen als reactie dat ze niet bij Spanje willen horen. Maar die 90 procent is daarmee geen afspiegeling van de wil van het volk. Het is een afspiegeling van een enorme woede en verontwaardiging over het geweld."

Gert-Jan van der Heiden, hoogleraar metafysica aan de Radboud Universiteit: "Dat denk ik ook. Het kamp dat zich wil afscheiden van Spanje had bij de vorige verkiezingen geen meerderheid, het was een roep van nationalistische partijen. Het lijkt me heel redelijk dat de Catalanen als groep hun stem willen laten horen. Maar ik vraag me af of daar per se dit referendum voor nodig was, waarbij de grondwet wordt overtreden. De Catalanen kunnen zich ook op een andere manier politiek uiten. Bij de Koerden die vorige week in Noord-Irak ook een referendum organiseerden, is dat een ander verhaal. Vooral als we hun situatie in Turkije beschouwen. Zij worden meer en meer onderdrukt: de Turkse president spreekt zich sterk anti-Koerdisch uit, politieke leiders van de Koerdische partij worden gevangengenomen. De weerstand en het nationalisme van de Koerden wordt daardoor gemotiveerd. Maar hoe worden de Catalanen precies onderdrukt? Ze hebben een eigen parlement, mogen hun eigen taal spreken, hebben een eigen gebied. Als zij vinden dat zij hun culturele identiteit niet kunnen uiten, wat betekent dat dan precies?"

Ivkovic: "Catalanen hebben inderdaad een zekere mate van autonomie, maar is dat voldoende? Een stem hebben en toestemming voor een stem hebben is niet hetzelfde. Het referendum gaat niet langer om de vraag of Catalonië bij Spanje wil horen. Het referendum is een symbool voor autonomie geworden. Daarbij gaat het om positieve vrijheid, je doelen en idealen kunnen formuleren en daarnaar leven. Autonomie staat vaak los van of je het goed hebt of niet. De Ierse filosoof Philip Pettit zegt dat wie ondergeschikt is niet alleen is overgeleverd aan iemands wil, maar ook aan iemands willekeur. En die overlevering zie je nu terug bij de Catalanen. De Spanjaarden mogen volgens de grondwet de Catalaanse autonomie opschorten, staat in artikel 155. Dus al hebben de Catalanen nu autonomie, die kan ze worden ontnomen. Dat is denk ik waar het wringt."

Van der Heiden: "Toch lijkt de roep van de Koerden bij een referendum mij nog steeds urgenter dan die van de Catalanen. Het verschil is dat de Koerden de stem meer en meer wordt afgenomen. Daardoor ontstaat, om met de Franse filosoof Jacques Rancière te spreken 'een deel dat zelf geen deel heeft'. Daarmee bedoelt hij een groep in de samenleving die nergens vertegenwoordigd is. In een democratie heeft iedereen recht om te spreken, maar er zijn stemmen die gehoord worden en stemmen die als geruis klinken - als een soort achtergrondlawaai, waarnaar niet geluisterd wordt. Daarin zit voor mij het probleem. Emancipatie vindt pas plaats als zo'n deel zonder deel gehoord wordt. Wanneer het deel zonder deel een stem krijgt, vindt een werkelijk democratische en politieke handeling plaats. Ik vraag me af of er een werkelijk stemloos deel in Catalonië is."

Ivkovic: "Ik denk dat bij de situatie in Catalonië het erom gaat dat de stem die zij hebben door de Spaanse regering kan worden afgepakt. Misschien hebben de Catalanen nu wel een stem, maar dat is iets heel anders dan het laatste woord."

Nieuw in het Filosofisch Elftal: Ivana Ivkovic

Politiek filosoof Ivana Ivkovic (1974) studeerde filosofie in Tilburg en werkte aan de Katholieke Universiteit Brussel en de Universiteit van Tilburg. Haar academische werkzaamheden heeft zij altijd gecombineerd met een scala aan publieke activiteiten, zoals journalistieke publicaties, het geven van filosofiecursussen en optredens op debatpodia.

Ook is zij eigenaar van het bureau NoWishfulThinking, dat als missie heeft filosofie bij een breed publiek te brengen. Ivkovic ziet filosofie als gids om onze tijd beter te begrijpen, waarbij haar kernthema's populisme, burgerschap, transformatie van de publieke ruimte en engagement zijn.