Het baksteen­spektakel van Delfzijl

Je kunt een baksteen horizontaal ­gebruiken of verticaal, of diagonaal. Je kunt een gebouw optrekken in donkerbruine, helderrode of zandgele stenen, of in combinaties ­daarvan. Accenten maken met donkerblauw geglazuurde varianten. Strak naar de ­dakgoot opmetselen, recht zo die gaat, of wulpse rondingen maken.

Binnen de Amsterdamse School gebeurde het allemaal. Waarbij al dat spektakel met baksteen verder werd verfraaid met torentjes, glas-in-lood, kozijnen met voorna­melijk horizontale lijnen, spitse of juist mooi ronde daken, en beeldhouwwerk in ­natuursteen.

De bakermat van dit alles was het ­ar­chitectenbureau van Eduard Cuypers (1859-1927). Dat bureau lag pal naast het Amsterdamse Rijksmuseum – ontworpen door ­Eduards beroemde oom Pierre Cuypers.

Vanaf ongeveer 1910 begonnen Eduard en zijn kantoorgenoten met het ontwikkelen van hun nieuwe, expressionistische en ook dure bouwstijl; in de aanloop naar de magere jaren dertig raakte die vanwege dat laatste – de hoge kosten – alweer op zijn ­retour. Met achterlating van een schat aan architectonische parels in met name Amsterdam, maar ook vele andere plaatsen in Nederland – vooral ook in de stad en de provincie Groningen. Daar werd bovendien nog een hele tijd doorgebouwd in de stijl.

Zoals in Delfzijl, in de kruin van die ­provincie. In het MuzeeAquarium is momenteel een kleine, maar sympathieke tentoonstelling te zien over de Amsterdamse School in de wijk Oud-West, met veel foto’s, glas-in-loodramen, dakpannen en deuren, en ook tafels, stoelen en kasten, en serviesgoed: het gedachtengoed van de Amsterdamse School hield niet op bij de voordeur.

Bij de in hetzelfde gebouw gevestigde VVV, onderaan de dijk met daarachter de Eemsmonding, is een wandelroute van 2,5 kilometer verkrijgbaar door de straten van Oud-West. Dat levert weer eens een andere kijk op dan het Delfzijl dat in de media toch vooral figureert in artikelen over bevolkingskrimp en winkelleegstand. De havenplaats laat zich hier van een knusse kant zien. De buurt ligt, vanaf het station bezien, ver­scholen achter de voormalige zeevaartschool Abel Tasman. Dat is meteen het ­klapstuk van de Amsterdamse School in Delfzijl, in rode en bruinpaarse baksteen. Let vooral op de fraaie deuren en de ken­merkende ladderramen: brede ramen met een verticale én een horizontale verdeling in roeden, waarbij die horizontale roeden dicht op elkaar zitten. Dat levert het effect op van naast elkaar geplaatste ladders.

Wat meteen ook opvalt is dat genoemde zachte rondingen van baksteen, in Amsterdam soms zo prominent aanwezig, hier ­ontbreken. De Groningse interpretatie van de Amsterdamse School lijkt iets meer no-nonsense dan de meer uitgesproken ­Amsterdamse voorbeelden, met als uit­schieter het majestueuze Scheepvaarthuis aan de hoofdstedelijke Prins Hendrikkade.

Maar ook in Delfzijl Oud-West is veel moois te zien – als we even voorbijgaan aan de huiveringwekkende ingrepen die huis­eigenaren in de loop van de tijd soms hebben gedaan, zoals kunststofkozijnen en jaren­zeventigvoordeuren. Veel woonhuizen en villa’s zien er gelukkig nog prachtig en on-geschonden uit. Meteen naast de genoemde zeevaartschool bijvoorbeeld staat een lieflijk vierkant woonhuis dat lokaal bekendstaat als de ‘theemuts’: vanwege de ronde dak­delen die bovenop, precies in het midden, ­worden bekroond door een bescheiden schoorsteen.

Wandel een uurtje door de wijk en word expert op het gebied van de ­Groningse Amsterdamse School. Binnen de kortste keren ontwikkel je een lichte ­obsessie voor erkertjes en hoekramen. Wie er dan nog niet genoeg van heeft kan zich verder uitleven in Appingedam, één trein­station van Delfzijl. Daar staat onder meer de schitterende, in de jaren twintig gebouwde ­gereformeerde kerk: een wonder van metselkunst en glas-in-lood, met gewelfschilderingen die architect Evert Reitsma zelf ­ontwierp. Wie bij die schilderingen moet denken aan werk van de prominente, ruim honderd jaar oude Groningse kunstkring De Ploeg: dat is niet toevallig. Bij De Ploeg zaten verschillende kunstschilders die ook architect waren, onder wie Reitsma.

Dat de Amsterdamse School juist in Gro­ningen zo aansloeg, had daar alles mee te maken, staat in het boek Pronkjuwelen in baksteen. Amsterdamse School in Groningen van Norma van der Horst en Eric Bos (2017). Er heerste een kunstzinnig klimaat, waarbij schilders en architecten elkaar opzweepten om volop te experimenteren. Gevoegd bij een welwillende plaatselijke politiek van ­sociaal-democratische signatuur ontstond zo een stimulerende cocktail in het strenge, ­sobere Groningen.

Zou de ooit zo levendige steenindustrie in de provincie er ook iets mee te maken hebben? Begin twintigste eeuw kende het kleirijke Groningen zo’n tachtig bloeiende steenfabrieken. Honderd jaar later was daar bijna niets meer van over, nu nog maar één. Maar de ruïnes zijn overal in het Groningse land nog te zien.

In MuzeeAquarium is tot en met 4 april 2021 de tentoonstelling ‘Amsterdamse school in Delfzijl’ te zien, als de coronaregels het toelaten. Openingstijden: dagelijks 10-17 uur. www.muzeeaquarium.nl

Lees ook:

Wieringen biedt het weldadige waddengevoel, maar zonder de overtocht

Om de Wadden te beleven, hoef je niet per se eerst op een boot. Ook op Wieringen hangt dat weldadige waddengevoel. En er zijn de oudste én nieuwste dijken van ons land.