Vikingen en andere piraten deden meer dan louter plunderen

Twee nieuwe boeken geven inzicht in de wereld van Vikingen en andere piraten.

Dolle bendes van wildemannen met helmen met hoorns die een paar eeuwenlang dood en verderf zaaiden tot ver buiten Scandinavië. Veel verder reikt onze algemene kennis over de Vikingen meestal niet. Namen als Blauwtand en Vorkbaard lieten de fantasie op hol slaan. De beeldvorming in tal van populaire cultuuruitingen deed de rest. De nadruk op angst en beven liet weinig ruimte voor wat anders.

Met de historische werkelijkheid heeft het weinig tot niets te maken. Vikingen waren wel druk met hun uiterlijke verschijning, maar er zaten geen hoorns aan hun helmen. Het beeld van ietwat anarchistische stroop-, moord- en plundertochten klopt evenmin. Vikingen bereidden zich gedegen voor en kozen hun doelwitten zorgvuldig. De aanval op Parijs (885-886) was bijvoorbeeld een logistieke operatie van jewelste: er waren honderden schepen en duizenden krijgers bij betrokken. Daar schuilde nog een hele wereld achter: in de bouw van één langschip zaten naar schatting 2650 werkdagen, de vervaardiging van alle onderdelen tot aan de klampnagels toe kostte nog eens zo’n 13.500 uur, aan het volledig uitrusten van een oorlogsbodem met bemanning hadden dertig mensen een jaar werk.

Neil Price, hoogleraar archeologie aan de universiteit van Uppsala (Zweden), is een gedroomde gids voor een relatief onbekende wereld. Hij studeert al decennia op het onderwerp van ‘De Vikingen. Een Nieuwe geschiedenis’ én – belangrijker – hij kan er ook voor niet-deskundigen een meeslepend verhaal met diepgang van maken.

De Belgische filosoof/politicoloog Alban van der Straten lukt dat minder goed in zijn ‘Piraten van de Noordzee. Een verborgen geschiedenis van Brest tot Bergen’, waarin ook de Vikingen figureren. Hij is zich bewust van de valkuilen van zijn onderneming. Zowel piraterij als kaapvaart beschrijven over een periode van twee millennia tot in alle uithoeken van de Noordzee en zelfs daarbuiten heeft iets megalomaans. Dan liggen, zoals hij zelf zegt, verwarring en oppervlakkigheid op de loer.

Historische honken

Met die verwarring valt het mee in ‘De piraten van de Noordzee’. De chronologie volgend gaat Van der Straten keurig langs alle historische honken en beschrijft hij summier opkomst, hoogtij en ondergang van diverse groepen zeerovers rondom de Noordzee. Dat summiere maakt het echter wel tot een opsommerig geheel en veel extra vragen blijven onbeantwoord.

De verknoping van piraterij met de reguliere handel en politiek was vrijwel steeds groot, maakt Van der Straten wel goed duidelijk. Ze stonden mee aan de basis van de Hanze, droegen een belangrijk steentje bij aan de geboorte van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en gingen vooraf aan (en soms daarna gelijk op met) de marines van Europese landen. Aan de Middellandse Zee hebben de Grimaldi’s, van oorsprong ook zeerovers, tot op de dag van vandaag hun eigen prinsdom. In het Verenigd Koninkrijk schopte piraten het tot parlement. Zelfs toen de Royal Navy al wereldfaam had, gaf die nog volop permissie om vijandelijke schepen aan te vallen en te plunderen. Alleen al tussen 1777 en 1783 werden 7352 (!) van die kapersbrieven verstrekt.

Wie als handelaar begon, kon zoals de Vikingen op den duur zomaar op kwade ideeën komen: waarom de kostbare waar niet gewoon pakken? Een handelsconflict kon ook ontaarden in een privéoorlog of een echte oorlog. Piraterij en kaapvaart waren, zo stelt Van der Straten, lange tijd niet wezenlijk te onderscheiden van andere maritieme activiteiten, zoals visserij, handel en oorlogsvoering. Ze waren simpelweg de wat woestere verschijningsvorm daarvan. Tekenend is de oorsprong van het woord piraat: het stamt waarschijnlijk van het Griekse peirates, ‘hij die onderneemt’.

Aan boord was de hiërarchie van op het land zowel bij de Vikingen als bij andere piraten afgevlakt. De autoriteit van kapiteins stond en viel bij zijn draagvlak op een schip. Plunderbuit werd onder meer verdeeld op basis van kundigheid, getoonde moed en plichtsvervulling.

Geen edele wilden

Ook de Vikingen uit het boek van Neil Price combineerden geweld met meer normale bedrijvigheid. Zij beperkten zich niet tot de Noordzee en omstreken. Zij waagden zich tot in Noord-Afrika, Bagdad en Noord-Amerika. Het was een geleidelijke, niet centraal geplande expansie. Het gebeurde gewoon tussen pakweg 750 en 1050. De Vikingen en kwamen en gingen op al die plaatsen. En op hun beurt kwamen mensen uit veel van die streken naar Scandinavië. De wereld daar was multi-cultureler en multi-etnischer dan je zou vermoeden.

‘De Vikingen, Een nieuwe geschiedenis’ beperkt zich niet tot beschrijvingen van het uitwaaieren over de wereld. Voorbij de gebruikelijke stereotypen en sjabloongeschiedenissen geeft het inzicht in de onder meer de religie, de denkwereld, de erecodes, de sociale cohesie, de economie, de bouwkunst en meer. Veel week fundamenteel af van de rest van Europa: hun goden, het gevoel van voorbestemming en niet kunnen ontwijken van het noodlot, het gebruik van geletterdheid (het runenschrift).

Price waarschuwt bij alle verdieping die hij te bieden heeft voor blinde bewondering voor de Vikingen. Ze waren bijvoorbeeld niet de edele wilden waar ze tijdens de Verlichting weleens werden gehouden. De Vikingen gedroegen zich extreem gewelddadig, vrouwonvriendelijk en homofoob. Het meest indringend is de beschrijving van een uitvaart van een leider, die met zijn manschappen tot diep in het Midden-Oosten is doorgedrongen. Met zijn lijk werden niet alleen een schip en allerlei kostbaarheden verbrand. Krijgers waren druk met het in mootjes hakken van dieren, waarna de stukken aan boord werden gegooid. Een van de slavenmeisjes, vaak niet ouder dan veertien of vijftien jaar oud, kreeg de twijfelachtige eer om de bruid van de overledene te worden. Ze kreeg mooie kleding en sieraden en eigen dienaressen, maar moest in tien dagen vol eten en drinken ook seks hebben met zo ongeveer alle mannen. Na tien dagen werd ze naast het lijk van de leider verkracht door zes van zijn verwanten, daarna gestoken op tal van plekken tussen haar ribben, gewurgd met een sluier en met boot en baas in brand gestoken.

Alban van der Straten
Piraten van de Noordzee. Een verborgen geschiedenis van Brest tot Bergen.
Lannoo; 288 blz. € 34,99

Neil Price
De Vikingen. Een nieuwe geschiedenis.
Vert. Roelof Posthuma. Nieuw Amsterdam; 688 blz. € 39,99

Lees ook:

De Viking in het graf was zwaarbewapend, gespierd en... vrouw

Zo’n duizend Vikingen woonden er tussen 800 en 1000 jaar na Christus. Birka, een oude Vikingstad aan de oostkust van Zweden, vormde in die tijd een handelscentrum van waaruit ze heel Noord-Europa domineerden. Je ziet de hoge officieren en generaals van de club vechtersbazen al voor je: zwaarbewapend, gespierd en... vrouw?