Weil wilde partijen afschaffen, Gescinska wil ze genezen

Simone Weil & Alicja Gescinska
Politiek zonder partijen
Davidsfonds ; 96 blz. € 14,99
★★★

De schrijvers

Vlak voor haar dood schreef de Frans-Joodse filosofe Simone Weil (1909-1943) het essay Aantekening over de algemene afschaffing van politieke partijen, dat de spil vormt van dit boek.

Het is vertaald, ingeleid en becommentarieerd door de Pools-Belgische filosofe, schrijfster en televisiemaakster Alicja Gescinska (1981, Warschau). In 2019 publiceerde Gescinska Intussen komen mensen om, over haar kandidatuur op de Europese lijst van de Vlaamse liberalen.

Stelling van Weil

Volgens Rousseau neigt de algemene volkswil naar het goede, ware en rechtvaardige, en gooien ‘individuele passies’ roet in het eten. Klopt niet, werpt Simone Weil tegen: er bestaan wel degelijk ook ‘collectieve passies’, die de neiging naar het slechte duizendvoudig versterken. In de jaren dertig zag Weil dat met eigen ogen gebeuren, toen Europese fascistische partijen hun opmars maakten.

Weil definieert politieke partijen als machines die bedoeld zijn om collectieve passies op te wekken, die het zelfstandige denken van hun leden uitschakelen en die enkel hun eigen onbegrensde groei nastreven. Met andere woorden: politieke partijen zijn inherent totalitair, of ze nou fascistisch, socialistisch of liberaal zijn. Als verdovende middelen van overheidswege worden verboden, waarom komt het dan niet tot een algemene afschaf van politieke partijen?

Uiteindelijk wordt Weils pleidooi obscuur. Elke politieke partij legt een eigen claim op waarheid, schrijft ze, maar zelf veronderstelt ze een universele waarheid, een heilig ‘innerlijk licht’ dat straalt voor iedereen die ernaar verlangt.

Zo’n monistisch mens- en wereldbeeld verdraagt zich slecht met het liberalisme van Alicja Gescinska, die in het nawoord kritische noten kraakt over Weils essay. Met haar idee van een goddelijke waarheid miskent Weil de ‘diversiteit en verscheidenheid’ van mensen, meent Gescinska. Weil ageert zo rechtlijnig tegen politiek totalitarisme dat ze bij een ander, meer religieus geïnspireerd totalitarisme uitkomt.

Opvallende passage

‘Niet elke boom die ziek is, hoeft meteen omgehakt te worden. Het vergt moed om zo tegenover onze politieke realiteit te staan: niet als houthakkers maar als boomdokters.’

Reden om dit boek niet te lezen

Na al deze kritiek klinken Gescinska’s loftuitingen aan Weils adres wat zuinig: het oorspronkelijk essay biedt ‘stof tot nadenken’, is ‘de moeite waard om te weerleggen’. Hannah Arendt wordt door Gescinska aangevoerd als de superieure denker. Arendt deelde Weils zorgen over conformisme en totalitarisme, maar werkte deze met meer scherpte en systematiek uit.

Op zich sterk beargumenteerd, maar daarmee wordt wel de vraag opgeroepen wat precies de noodzaak is van deze becommentarieerde Weil-vertaling, opgehangen aan een betoog waarin zoveel gaten te schieten zijn. In haar voorwoord merkt Gescinska terecht op dat we, net als Simone Weil, in een tijd leven van politieke radicalisering en polarisatie. Maar bij mijn weten is er niemand die Weils pleidooi voor de afschaffing van politieke partijen herhaalt. Weil schreef haar essay onder druk van een tijd waarin politiek was getransformeerd in een nachtmerrie. In het licht van deze historische standplaatsgebondenheid kan je haar essay ook lezen als een appèl aan het individuele geweten, een morele noodkreet, méér dan als een voorstel dat de toets van postmoderne, seculiere logica moet doorstaan.

Reden om dit boek wel te lezen

Gescinska schetst een levendig portret van Simone Weil. ‘Haar denken valt altijd tussen twee stoelen,’ karakteriseert Gescinska. Zowel progressieve als conservatieve denkers hebben geprobeerd Weil postuum te claimen, maar met haar omarming van wat Nietzsche een ‘slavenmoraal’ zou hebben genoemd paste ze in geen enkel hokje. Juist door de paradoxen van haar denken blijft Weils intellectuele erfenis dynamisch, en dat zet Gescinska mooi uiteen.

‘Houthakker’ Weil werkte geen alternatief uit voor de politieke partij, maar Gescinska komt als ‘boomdokter’ met mogelijke medicatie: inperking van de geldstromen naar partijen, en daarnaast méér ruimte voor partijdissidentie en samenwerking over partijlijnen heen. Bij die laatste twee voorstellen vrees ik wel een verdere ontideologisering, met nog meer kleurloos politiek management als gevolg. Maar in ieder geval bieden Gescinska’s voorstellen voldoende aanknopingspunten om op verder te denken.