Via het schaakbord uit de sores

Xavier-Laurent Petit schreef een pakkend boek over een schaakkampioen die opgroeit in een Franse achterstandswijk.

In de verte heeft de premisse van het spannende jeugdboek De zoon van de berentemmer iets weg van die van de roman en Netflix-hitserie The Queen’s Gambit: kansarm kind blijkt schaakwonder en vecht zich met loper en toren uit de ellende.

In dit boek is de hoofdpersoon geen weesmeisje, maar de Roemeense Roma-jongen Ciprian, die misschien negen is, misschien twaalf, en niet naar school gaat, maar met zijn familie rondtrekt langs markten, waar zijn vader schijngevechten houdt met een beer aan een neusketting.

Uitgestoten door de ‘gadjes’ – de niet-Roma – valt het gezin in handen van mensen­smokkelaars die Ciprians vader een gouden toekomst beloven in Frankrijk. Maar eenmaal daar moeten ze met vele anderen illegaal zien te overleven op een modderig bouwterrein in een banlieue.

IJzeren greep

Aangrijpend beschrijft Fransman Xavier-Laurent Petit de ­erbarmelijke omstandigheden en de ijzeren greep van de smokkelaars waar het gezin niet aan kan ontsnappen. Ze moeten hun ‘emigratie’ betalen, maar het ­bedrag wordt steeds hoger. Om dat te kunnen opbrengen, bewaakt mama geldautomaten, verzamelt papa ’s nachts oud ijzer en lenen Ciprian en zijn broer portemonnees van mensen in de metro. Waarom de ­jongen die eufemismen voor bedelen en ­stelen gebruikt, is volledig navoelbaar: ‘Ze snapten niet dat het gewoon ons werk was. Zij aten goed, allemaal. Waarom wij dan niet?’

Ciprians lot neemt een wending als hij elke dag dezelfde mensen in een park ziet schaken. Hij leert het spel puur door te observeren en valt daarmee op bij de schakers, die hem onder hun hoede nemen. Ze zorgen dat hij schaak- en taalles krijgt en zijn buitengewone talent kan inzetten op toernooien.

Geen zoetsappig succesverhaal

Petit maakt er geen al te zoetsappig succesverhaal van, want terwijl Ciprian zich tot schaakkampioen ontwikkelt, blijft hij in de sloppenwijk wonen, verdwijnt zijn broer, wordt zijn vader van moord verdacht en raakt zijn moeder de weg kwijt.

Sterk dat Petit het aandurft om niet alle problemen op te lossen. Dat maakt het verhaal aannemelijker, maar ook treuriger: Ciprians talent is zijn ticket naar een beter leven, maar dat maakt de situatie van anderen niet minder uitzichtloos.

Wie de paar ongeloofwaardige toevalligheden en het iets te geconstrueerde slot op de koop toe neemt (een belangrijk toernooi vindt uitgerekend in Ciprians geboorteland plaats), leest een zeer meeslepend, avontuurlijk, soms geestig, maar vooral rauw en triest boek.

Xavier-Laurent Petit
De zoon van de berentemmer
Vert. Leny van Grootel
Ploegsma; 264 blz. € 17,99
Vanaf 12 jaar