Staalkaart van tegenculturen laat zien hoe dwepers en dromers de wereld veranderden

Waar leidden al die ideeën voor een andere wereld van een eeuw geleden toe? Jan J.B. Kuipers laat het zien.

Overal nieuwe ideeën en levensstijlen, de samenleving verandert razendsnel. Een duidelijk antwoord op de vraag welke kant het allemaal op gaat is evenwel in nevelen gehuld. Herkenbaar? Veel Nederlanders hadden een eeuw geleden ook al het gevoel op een breukvlak in de tijd te leven. Cultuurpessimisme en revolutionair elan streden om voorrang.

Met name aan de flanken gistte het, stelt Jan J.B. Kuipers in Dwepers en dromers. Tegenculturen in Nederland 1890-1940. Kuipers, die legio historische boeken schreef, richt zijn vizier op de circuits waarin personen als schrijver en idealist Frederik van Eeden, fascistische kunstenaar Erich Wichman, anarchist Domela Nieuwenhuis en de socialistische dichteres Henriette Roland Holst zich bewogen. Anarchisten, vegetariërs, theosofen, spiritisten – je kon het zo gek niet bedenken of je kwam ze van links tot ultrarechts tegen. Alles moest van hen anders: de maatschappij, de omgang met het lichaam, religie.

Groepsgevoel boven alles

De deelnemers hadden met elkaar gemeen dat zij zich zagen als een maatschappelijke voorhoede. Aanvankelijk waren het kleine clubjes, denk aan Walden in Bussum, de leefgemeenschap van Frederik van Eeden die aan ruzie ten onder ging. Later werd de massa er meer en meer bij betrokken. In die fase ontstond er een opmerkelijke eenheid qua vormen, toont Kuipers. Fakkel­optochten, volksdansen, zang, uniformen − zowel rechts als links kon er geen genoeg van krijgen. Alles stond in dienst van het groepsgevoel. Neem de idealistische AJC, de socialistische jongerenorganisatie waaraan Kuipers veel aandacht besteedt. Zij groetten elkaar aanvankelijk met de woorden ‘heil’. Pas toen deze uitroep het exclusieve handelsmerk werd van fascisten, stopte de rode jeugd ermee.

En wat afkeer van de gevestigde orde betreft maakte het niet uit of je het anarchistische blad De Moker (‘opruiend blad voor jonge arbeiders’) opensloeg of aan de stamtafel zat van de fascistische club ‘De Bezem’.

Geruzie in veelstromenland

Wat kenmerkte de aanhangers? Fanatisme en individualisme, suggereert Kuipers, domineerden het karakter bij de leiders. Vandaar ook dat er zoveel geruzie was. Kuipers smult van alle paradoxen in het milieu. Want wie smachtte naar een nieuwe wereld, nam makkelijk een andere minstens zo extremistische positie in. Neem de kunstenaar Jan Toorop. Aanvankelijk was hij betoverd door het anarchisme en later de theosofie. Uiteindelijk knielde hij in aanbidding voor Mussolini. Toorop was lang niet de enige die een dergelijk parcours aflegde.

De culturele eigenaardigheden aan de flanken beschrijft Kuipers met mededogen en verwondering. Het veelstromenland was chaotisch en versnipperd, toch krijgt de auteur in relatief weinig pagina’s heel behoorlijk grip op de materie. Dat komt vooral door zijn heldere aanpak. Systematisch verkent hij achtereenvolgens hoe dwepers en dromers de maatschappij wilden inrichten (bijvoorbeeld langs feministische of anarchistische weg), vervolgens welk soort levenshouding daarbij hoorde (bijvoorbeeld naturisme of vegetarisme) en tot slot de ideeën die de nieuwe mens zou moeten omarmen.

Water bij de wijn

Scherpslijpers liepen dood, stelt Kuipers. Degenen die water bij de wijn deden hielden het een stuk langer uit. Een mooi voorbeeld is Koos Vorrink, oud AJC-voorman en in 1934 gekozen tot voorzitter van de sociaaldemocratische SDAP. Geen prettig karakter, aldus Kuipers, maar Vorrink begreep op tijd dat zijn vergezichten illusies waren. Zijn ideologische gehamer op het socialisme verschoof in de richting van democratie. Hij omarmde zelfs het koninklijk huis. Vooral met dat laatste ontlokte hij tandengeknars van oude wapenbroeders. Hiermee onderstreept vooral deze Vorrink de these van de auteur: ideologieën en idealen veranderen de cultuur. Maar steevast anders dan de verkondigers aanvankelijk voor ogen stond.

Jan J.B. Kuipers
Dwepers en dromers. Tegenculturen in Nederland 1890-1940
Walburg Pers; 216 blz. € 24,99

Lees ook:

Rebellie? Dat is vaak een imago-dingetje

‘Rebellen en dwarsdenkers’ is het thema van de aanstaande Boekenweek. Het filosofisch elftal vraagt zich af: is er in deze tijd nog wel ruimte voor rebellie?