Larry Siedentop maakt van secularisme meer dan onverschilligheid en niet-geloof

Larry Siedentop
De uitvinding van het individu
Vertaling door Karl van Klaveren en Indra Nathoe
Uitgeverij Ten Have, 448 blz., € 39,99
★★★★★

De auteur

De Brits-Amerikaanse politiek filosoof Larry Siedentop (1936) promoveerde bij Isaiah Berlin. Hij schreef eerder Democracy in Europe.

Het boek

Lang geleden was Europa verzonken in een diepe slaap die later de Middeleeuwen is gaan heten. Het continent leed aan onwetendheid, bijgeloof en onderwerping. Van individuele rechten was geen sprake. Het is dan ook geen wonder dat er nu scholen worden vernoemd naar de periode die erop volgde, want in de Renaissance wreef het continent eindelijk de slaap uit de ooghoeken. Geschriften uit de Oudheid vonden een nieuw lezerspubliek. Belangrijker nog is dat het liberale secularisme vorm kreeg en Europa zich gaandeweg meer tegen het religieuze gezag keerde.

Zo gaat ongeveer het populaire verhaal over het Westen, met in het midden de allesbepalende breuklijn van de Renaissance. Het is meeslepend, heroïsch zelfs, maar ook onzin, aldus Larry Siedentop in De uitvinding van het individu. In dit ambitieuze boek uit 2014 bepleit hij met een enorme hoeveelheid bronmateriaal dat er van een harde breuk tussen christendom en liberalisme geen sprake is.

Het hedendaagse, seculiere liberalisme is volgens Siedentop juist diepgeworteld in het christendom, omdat het voortkomt uit het christelijk idee van morele gelijkheid van individuen. Daarmee keerde het vroege christendom zich tegen antieke ideeën over een ‘natuurlijke’ hiërarchie waarin slaven en vrouwen amper status hadden. Siedentop traceert de wortels vanaf Paulus, langs Augustinus naar Johannes Duns Scotus en Willem van Ockham. Als hij in herhaling valt, is dat omdat het christendom dat zelf doet. Iedere eeuw geeft een verdere draai aan hetzelfde idee dat elk mens gelijk is.

Morele inhoud van secularisme

In de conclusie schrijft Siedentop: ‘Als de Europeanen ‘secularisme’ opvatten in termen die de critici ervan voorstaan – zoals louter consumentisme, materialisme en amoraliteit – verliezen ze het contact met hun eigen morele intuïties’. Door de link tussen het liberale secularisme en het christendom te leggen, probeert hij van het secularisme meer te maken dan onverschilligheid en niet-geloof. Hij wil er morele inhoud aan geven, zodat westerlingen weten waar ze voor staan.

Hij werpt zich daarbij op als diplomaat tussen seculieren en christenen. Beide kanten zullen volgens hem moeten beseffen dat ze meer delen dan ze nu denken, namelijk de principes van gelijke vrijheid en individuele basisrechten. Alleen als ze dat gedeelde fundament begrijpen kunnen ze antwoord geven op religieus fundamentalisme en het ‘grove utilitarisme’ van hedendaags China, waarin individuen ondergeschikt zijn aan de belangen van de meerderheid.

Typerende passage

“Wat is de beslissende kern van het secularisme? Dat het geloof in een onderliggende of morele gelijkheid van mensen impliceert dat er een sfeer is waarin ieder mens vrij zou moeten zijn om zijn of haar eigen beslissingen te nemen, een sfeer van geweten en handelen in vrijheid. Is dat ‘nergens in geloven’? In het geheel niet.”

Redenen om het boek niet te lezen

Volgens Siedentop verkeert het Westen in een competitie van overtuigingen met de rest van de wereld. In zijn analyse laat hij opzettelijk de economische en technologische aspecten buiten beschouwing. Daardoor dreigt dit boek internationale conflicten te reduceren tot een strijdtoneel van gedachtegoed – en dan komt het Westen wel erg heilig uit de verf. Feit is dat het Westen al eeuwenlang ver buiten de grenzen van het continent ecologische en humanitaire ravages aanricht. De vraag is of dat wel los van het liberalisme gedacht kan worden.

Redenen om het boek te lezen

De kern van het boek, de geschiedenis van de morele overtuiging dat ieder mens gelijk is, staat als een huis. De Renaissance verliest in Siedentops verhaal veel van haar revolutionaire glans en het liberale secularisme ziet er na het lezen voorgoed anders uit. De uitvinding van het individu is een geweldige bijdrage aan het debat over het liberalisme.