Halík bepleit prachtig dat de kerk moet stoppen haar overtuigingen uit te venten

De namiddag van het christendom. Op weg naar een nieuw tijdperk
Tomáš Halík
Vertaling Kees de Wildt
Kokboekencentrum, 320 blz., €27,99
★★★★★

De auteur

Tomáš Halík is een rooms-katholieke priester en hoogleraar filosofie aan de Karelsuniversiteit in Praag, en internationaal bekend geworden door zijn pleidooi voor een open gesprek tussen godsdienst en de seculiere samenleving.

De thematiek

De situatie van het christendom in Europa is erbarmelijk, zo begint Halík dit boek: kerken zijn intern en onderling verdeeld, door het misbruikschandaal is de geloofwaardigheid weg, en door de secularisatie lopen kerken hard leeg.

De kerk, zegt hij, is in de namiddag van haar bestaan beland. Haar jeugdige energie is verdwenen en ze lijkt uitgeblust. Staan we aan het einde van een christelijk tijdperk of kan het christendom zichzelf door deze midlifecrisis heen opnieuw uitvinden?

Halík beschrijft hoe het christendom in het eerste millennium succesvol was door de vorm aan te nemen van een verbindende sociale kracht – een ‘religio’ – die eenheid bracht in de samenleving. Dat was nodig en nuttig, maar Halík vertelt ook hoe de versmelting met de macht uiteindelijk de persoonlijkere, spirituele kant van het geloof overwoekerde. In de moderne tijd vond het christendom zichzelf dan ook opnieuw uit als een ‘confessio’, een wereldbeschouwing die je individueel kunt aanhangen, met opvattingen over de moraal en het hiernamaals. Ook die strategie was een tijd lang vruchtbaar, maar heeft zo haar beperkingen.

Hoe de kerk zichzelf kan overstijgen

Want waar draait het om bij het geloof? Ben je een gelovige zodra je de expliciete godsdienstige voorstellingen van de kerk aanhangt? Natuurlijk niet: in het geloof draait het primair om een houding naar God, die vaak wel maar niet noodzakelijk gepaard gaat met bepaalde voorstellingen. De priester Halík kent maar al te veel kerkgangers die niet echt lijken te geloven, en hij kent evenzogoed atheïsten met een authentieke spiritualiteit waar hij jaloers op is. En is dat niet bijbels? Ook Jezus vond geloof bij heidenen, maar klaagde over gebrek aan geloof bij zijn eigen leerlingen.

Het idee van het christendom als wereldbeschouwing die je al dan niet kunt aanhangen, is volgens Halík te smal. Hij vindt dat de kerk moet stoppen haar overtuigingen uit te venten, en leren in dialoog te treden met anderen over de zin van dit bestaan. Als de kerk dat doet, dan overstijgt ze zichzelf: ze bekommert zich dan minder om haar ledenaantal, en is primair gericht op het welzijn van iedereen. En is dat niet juist heel christelijk?

Kenmerkend citaat

“Het geloof krijgt zijn christelijke karakter niet door te geloven dat God bestaat; we worden geen christenen door in het bestaan van God te gaan geloven, maar, zoals de Schrift zegt, doordat we ‘de liefde leren kennen die God voor ons heeft’ en dat we daarin gaan geloven. De tegenwerping dat we eerst in Gods bestaan moeten geloven, voordat we in Gods liefde kunnen geloven, is in strijd met de logica van het evangelie: alleen wie liefheeft, kan begrijpen wat met het woord ‘God’ wordt bedoeld.”

Reden om dit boek niet te lezen

Durf je eigen kwetsbaarheid en je niet-weten onder ogen te zien, is Halíks motto. Lees dit boek dus liever niet als je de zekerheid van je eigen gelovige (of ongelovige) identiteit nodig hebt.

Reden om dit boek wel te lezen

Als je serieus wilt nadenken over wat geloof nu eigenlijk is als het teruggebracht wordt tot de kern, is dit een prachtig boek. Halík neemt geen blad voor de mond als het gaat om de barre kerkelijke schandalen en de radicale hervormingen die volgens hem nodig zijn, en strooit enthousiast met citaten van Nietzsche of meer eigentijdse godsdienstcritici. En toch is hij vol overtuiging priester, trouw aan de katholieke kerk met al haar tekortkomingen, en is het christelijke geloof hem dierbaar. Van zo’n kwetsbaar geloof word ik blij; misschien word ik er zelfs wel geloviger van. Laat die namiddag dus maar komen.