Deze biografie laat zien hoe Angela Merkel haar positie als buitenstaander wist te benutten

Ralph Bollmann schrijft nuchtere en feitelijke biografie van vertrekkend bondskanselier

Mutti van Duitsland en koningin van Europa. Alleen al de bijnamen van Angela Merkel verraden haar betekenis op het Duitse en internationale politieke toneel.

Er zijn dan ook al heel wat boeken geschreven over de bondskanselier, die vertrekt na zestien jaar aan het roer van Duitsland te hebben gestaan. Maar nog geen handvol van de klassieke biografieën komt voor rekening van Duitse auteurs, merkt Ralph Bollmann op in het voorwoord van zijn eigen biografie Angela Merkel. De kanselier en haar tijd. Bovendien dateert de laatste al van jaren geleden, updates daargelaten. Bollmanns ­biografie van Merkel is niet alleen heel goed getimed – en daarmee de eerste die haar hele politieke carrière beslaat – maar heeft ook op andere vlakken een streepje voor.

Vooropgesteld: Merkel maakt het biografen niet gemakkelijk. Haar privéleven schermt ze zorgvuldig af, interviews geeft de bondskanselier zelden. Ook de goede vrienden van Merkel en haar man Joachim Sauer hebben een eigenschap gemeen, schrijft Bollmann; ze laten zich over het algemeen niet in het openbaar uit over hun privé­zaken. Aan Merkels neutrale blik, haar tot een ruit gevouwen handen of haar kleding –altijd dezelfde jasjes in felle kleuren – valt meestal weinig af te lezen. Als ze al eens met haar ogen rolt, of een keer een jurk draagt, laten de media daar dankbaar allerlei analyses op los.

Het zijn dan ook veel dezelfde anek­dotes die in publicaties over Merkel terug­keren. Dat ze graag aardappelsoep en pruimentaart maakt, ieder jaar met haar man in de bergen wandelt en als schoolmeisje eens drie kwartier op een duikplank stond, omdat ze pas aan het einde van de les durfde te springen.

Toch liet Bollmann zich niet ontmoedigen en probeert hij Merkel privé en politiek in bijna 800 pagina’s te vangen. Daarbij put hij uit vele bronnen, de lijst van geraadpleegde literatuur neemt tientallen pagina’s in beslag. Als parlementair verslaggever onder meer voor de Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung heeft Bollmann de bondskanselier bovendien zelf ook jarenlang goed kunnen observeren. In combinatie met zijn Duitse achtergrond en bagage als historicus verkeert hij daarmee in de perfecte uitgangspositie om het fenomeen Merkel te duiden: feitelijk en nuchter.

Want het bijzondere van haar levensverhaal wordt ‘vanuit de verte’ soms ook wel wat overdreven, schrijft Bollmann. Toch doemt ook in zijn eigen boek het beeld van een bijzondere buitenstaander op. Een driedubbele nog wel, schrijft hij. Als Oost-Duitse, als vrouw en als natuurwetenschapper nam ze op het politieke toneel een uitzon­deringspositie in.

Met zijn uitvoerige beschrijvingen van de wereld waarin Merkel opgroeide en opereerde plaatst Bollmann ‘het exotische’ rondom haar tegelijkertijd in een realistische context. Zo legt hij bijvoorbeeld uit dat de wereld voor Merkel in Oost-Duitsland stimulerender was dan je zou verwachten. “Ze benutte alle speelruimte die de DDR haar bood en zocht de grenzen van de mogelijkheden op.”

Bollmann maakt verder goed inzichtelijk hoe Merkel de nadelen van de rol van out­sider tot voordelen wist om te bouwen. Toen Merkel relatief laat – ze was halverwege de dertig toen ze haar wetenschappelijke carrière als natuurkundige opgaf – het politieke toneel bestormde, maakte ze bijvoorbeeld geen deel uit van het old boys network. Maar daardoor was ze ook niets verplicht aan de groep politici in haar partij die elkaar al lang kenden en elkaar trouw hadden gezworen in het zogeheten Andespact. In het vliegtuig op weg naar een werkbezoek aan Chili beloofden de destijds jonge West-Duitse CDU’ers eind jaren zeventig elkaar in hun loopbaan te ondersteunen en nooit om een functie te concurreren.

Merkel wist barstjes te veroorzaken in hun Andespact. Op het moment dat een smeergeldaffaire de CDU, met een belangrijke rol voor Merkels leermeester Helmut Kohl, in haar greep hield, brak voor haar het moment van de waarheid aan. Tijdens de zwartgeld­affaire klimt ze op naar de partijtop. Als in een thriller beschrijft Bollmann minutieus hoe Merkel met stalen zenuwen en doorzettingsvermogen haar mannelijke concurrenten één voor één uitschakelt. En daarmee het imago van Kohls Mädchen in een klap van zich afschudt. Door hard te knokken, met een klein groepje vertrouwelingen om zich heen, regelt ze een ongeëvenaarde bliksemcarrière die van bondsdagslid naar ministersposten, het partijvoorzitterschap en uiteindelijk in 2005 naar de functie van bondskanselier leidt.

En daarmee bekleedde ze niet alleen als eerste vrouw en als eerste Oost-Duitse, maar ook als jongste dat ambt. Met de beschrijving van haar loopbaan schetst Bollmann in een moeite door heel precies de machtsstrijd en intriges binnen de Duitse politiek. Als buitenstaander zag Merkel de dingen ‘eerder en scherper’ dan anderen, analyseert Bollmann haar snelle politieke opmars. Vanaf het begin uit ze de wens tot verandering. Ze vindt dat het tijd is voor vernieuwing in de CDU en dat Duitsland een land wordt dat open staat voor de wereld.

Of dat is gelukt? Bollmann maakt in het slothoofdstuk voorzichtig de balans op. “Angela Merkel trad aan als een kanselier van de verandering, maar werd uiteindelijk een behoudende kanselier.” Haar doelen en idealen werden ingehaald door binnenlandse en buitenlandse uitdagingen die over elkaar heen buitelden en die weinig ruimte voor verandering lieten.

Merkel kwam tijdens haar regeerperiode in een rol terecht die ze nooit geambieerd had, concludeert Bollmann. Ze werd leider van een land “met een halve hegemonie over het continent – te sterk om het evenwicht tussen de grote lidstaten te bewaren, maar te zwak om op eigen kracht de samenhang te waarborgen”. Gaandeweg groeide ze in die rol en verwierf met haar kalmte het gezag van andere regeringsleiders.

Tijdens haar regeerperiode schudde de vertrouwde orde meermaals op haar grondvesten, schrijft Bollmann. Dat ze in haar tijd als kanselier Duitse banken zou moeten redden, het uiteenvallen van de eurozone moest voorkomen, onderhandelen over het vertrek van Groot-Brittannië uit de EU, te maken kreeg met president Donald Trump in het Witte Huis: het was bij haar aantreden uiteraard niet te voorspellen geweest.

Heel precies en met oog voor detail beschrijft Bollmann de turbulente tijd die Duitsland, Europa en de rest van de wereld afgelopen decennia doormaakten. Zijn boek kan daarom ook als een geschiedenisboek worden gelezen met Merkels persoonlijke en politieke levensverhaal als rode draad. Een ideale protagonist bovendien. “Zij was de laatste regeringsleider van het Westen van wie de levensloop nog diep geworteld was in de catastrofes van de twintigste eeuw”, schrijft Bollmann. Ga maar na: bij haar geboorte in 1954 was Duitsland nog het puin van de oorlog aan het opruimen. Merkel zag de muur opgebouwd en weer afgebroken worden, het populisme opkomen en de grote crises van deze tijd – op gebied van klimaat, vluchtelingen en een pandemie – aan zich voorbij trekken.

Over de vraag hoe Merkel uiteindelijk zelf de geschiedenis in zal gaan, houdt Bollmann zich op de vlakte. Het antwoord op die vraag komt zo tegen haar vertrek nog te vroeg en laat hij graag aan de Duitsers zelf over. Of ­zoals Bollmann het in zijn voorwoord ­formuleert: “Zullen de Duitsers het tijdperk Merkel op een dag verheerlijken als een ­goede oude tijd, waarin ze ondanks alle ­crises nog veiligheid en continuiteit bood? Of zal Merkel de geschiedenis ingaan als de vrouw die met haar beleid de ondergang van het Westen niet heeft tegen kunnen houden?”

Ralph Bollmann
Angela Merkel. De kanselier en haar tijd
(Angela Merkel. Die Kanzlerin und ihre Zeit)
Vert. Anne Folkertsma en Jantsje Post
Arbeiderspers;
792 blz. € 35
Verschijnt 29 september

Lees ook:

Hoe haar jeugd in Oost-Duitsland Angela Merkel tot ultiem crisismanager vormde

Na zestien jaar vertrekt Angela Merkel binnenkort als bondskanselier van Duitsland. Door vriend en vijand wordt ze geroemd om haar (mensen)kennis en gebrek aan ego. Kwaliteiten die ze tijdens haar jeugd in Oost-Duitsland met de paplepel kreeg ingegoten.