De slachtoffers van de eerste razzia van Amsterdam krijgen een gezicht

Historica Wally de Lang maakte een indrukwekkende reconstructie van de razzia's in februari 1941 in Amsterdam.

Interessant, maar valt er dan nog veel nieuws over te schrijven? De Britse historica Zoë Waxman krijgt deze reactie wel vaker, zo zei ze een paar jaar geleden in een interview met Trouw, als ze vertelt dat de Holocaust haar onderzoeksterrein is. Maar het is een misverstand, zo maakte ze duidelijk, dat we het meeste wel weten. Het verhaal is nog niet verteld, het beeld niet compleet.

Met haar boek De razzia’s van 22 en 23 ­februari 1941 in Amsterdam vult historica Wally de Lang het beeld verder in en aan. De razzia’s vormden de aanzet tot de Februaristaking, een opmerkelijke daad van verzet tegen de Duitse bezetter en zijn anti-Joodse maatregelen, een protest dat sinds 1946 jaarlijks wordt herdacht. Maar, aldus De Lang, al is er zoveel onderzoek gedaan naar deze actie, toch is er weinig feitelijk bekend over de directe aanleiding en de slachtoffers die daarbij werden gemaakt.

Vergeldingsactie

De eerste razzia op bezet West-Europees grondgebied was een vergeldingsactie van de Duitsers na ongeregeldheden in de Joodse buurt in Amsterdam. Vanaf december 1940 trokken knokploegen van de WA, de ‘weerafdeling’ van de NSB, regelmatig de wijk in om de boel te provoceren. Op 11 februari raakte WA-voorman Hendrik Koot daarbij zwaargewond, drie dagen later overleed hij. Vanuit Berlijn gaf SS-baas Heinrich Himmler toestemming tot een ‘rüchsichtslos eingreifenden’ vergeldingsactie: het oppakken van 400 Joodse mannen tussen de 20 en 35 jaar die in een concentratiekamp zouden moeten boeten.

Op 22 februari, eind van de middag, drongen honderden Duitse agenten de Joodse wijk binnen en sloten toegangswegen af. Er werden zo’n 280 mannen opgepakt: velen hadden op de vraag ‘Sind Sie Jude’ niet de tegenwoordigheid van geest om nee te zeggen of een leugen te verzinnen, aldus De Lang. Daags erna werden nog eens ongeveer 120 mannen aangehouden: soms op straat, soms thuis of in een café. De razziaslachtoffers werden in open vrachtwagens naar barakken in Schoorl gebracht en daarna naar Buchenwald afgevoerd. Op 23 maart was het de 33-jarige Machiel Wertheim die daar als eerste bezweek aan de gevolgen van slechte omstandigheden en wrede behandeling, al werd hartfalen na een ‘blindedarmoperatie’ als officiële doodsoorzaak aangegeven. Er zouden snel meer doden volgen.

Eind mei werd de groep overgeplaatst naar Mauthausen, ‘door de hoogste SS’ers in Berlijn aangewezen als kamp van de derde categorie waaruit niemand levend zou mogen terugkeren’. Dat deden ze ook niet. Van de 340 mannen die op 22 mei 1941 bij aankomst in het kamp werden geregistreerd, stierven tientallen door uitputting en ondervoeding. En, zo ontdekte De Lang, een aanzienlijk aantal mannen kwam om in een gaskamer, ruim een jaar voor die methode elders op grote schaal werd toegepast. Maar, zo laat ze zien, de nazi’s gingen heel erg ver om de werkelijke doodsoorzaak te verbergen en daarmee hun misdaden te verdoezelen.

Moordhuizen

De razzia’s, gevolgd door een aanhoudende stroom doodsberichten met name uit Mauthausen, veroorzaakten een enorm gevoel van dreiging onder de Joden in Nederland. Alles beter dan in ‘Moordhuizen’, zoals het al snel bekendstond, terecht te komen. Het verklaart mede, aldus De Lang, waarom veel Joden vanaf de zomer van 1942 volgzaam reageerden op Duitse eisen om zich te melden voor de ‘werkverruiming’.

De Lang reconstrueert op indrukwekkende wijze de geschiedenis van de razzia’s. En ze geeft de slachtoffers een gezicht. Behalve in het boek gebeurt dat vooral op een speciale site met biografieën. Daarop staat ook Heinrich Schulman, die pas na het verschijnen van het boek werd geïdentificeerd. Het beeld van de Holocaust blijkt nog steeds te moeten worden aangevuld.

Wally de Lang
De razzia’s van 22 en 23 februari 1941 in Amsterdam. Het lot van 389 Joodse mannen.
Atlas Contact; 364 blz. €24,99

Lees ook

‘Mijn vader is niet gaan staken om doodgeschoten te worden’

Tachtig jaar geleden vond dat de Februaristaking plaats. Het Verzetsmuseum Amsterdam toont op zijn website de brieven van een van de stakingsleiders, Joop IJisberg.