De ‘ontdekker’ van Etty Hillesum zet haar belangrijkste ideeën nog eens op een rij

Klaas A.D. Smelik
Op het spoor van Etty Hillesum. Een kennismaking met haar gedachtewereld
Walburg Pers; 245 blz. € 29,99
★★★ 3 ster

De auteur

Klaas Smelik is theoloog en hebraïcus, maar geniet vooral bekendheid als de man die het werk van Etty Hillesum (1914-1943) van de vergetelheid heeft weten te redden. Ook doet hij al lange tijd onderzoek naar de wereldberoemde Joodse dagboekschrijfster.

Wijlen zijn vader Klaas senior was bevriend met Hillesum. Zij vertrouwde hem haar dagboeken toe, kort voordat ze de laatste keer vanuit Amsterdam naar kamp Westerbork vertrok. In die dagboeken beschreef Hillesum hoe het alledaagse leven van een vrijgevochten Amsterdamse jonge vrouw ‘gewoon’ doorging, terwijl de Jodenhaat om haar heen groeide en Nederland bezet was door de nazi’s.

Smelik senior wist in de jaren na de oorlog geen uitgever voor de dagboeken te vinden. Daar slaagde Smelik junior in de jaren tachtig van de vorige eeuw wel in. De paperclips aan de velletjes waarop het was overgetikt, waren intussen al verroest. Toen de dagboeken van Etty Hillesum eenmaal gepubliceerd waren, volgden er al snel vertalingen en werden ze over de hele wereld gelezen.

Haar werk wordt zowel geprezen om de literaire kwaliteiten als om de spirituele, morele en psychologische inzichten. Ze probeerde bijvoorbeeld heel ernstig de Duitsers niet terug te haten. Zou er maar één fatsoenlijke Duitser bestaan, dan was dat genoeg om geen ‘haat uit te gieten over een heel volk’.

Mooiste zin

‘Haar beschrijving van het kamp Westerbork is een indringende getuigenis van de racistische waan waaraan de Joden van Nederland indertijd ten prooi zijn gevallen, en een vermaning voor het heden, waarin de demonen van weleer lijken te herleven.’

Reden om dit boek niet te lezen

Voor wie de vorig jaar verschenen biografie van Judith Koelemeijer heeft gelezen, (Etty Hillesum. Het verhaal van haar leven) is Smeliks boek geen must. Op de receptiegeschiedenis van Hillesum na (wie ging er na de publicatie van haar dagboeken met haar aan de haal, wat vonden Joden en christenen zoal van haar), staat er weinig in wat niet óók in de biografie te lezen valt.

Uit alles blijkt dat Klaas Smelik zich heeft ondergedompeld in het werk en leven van Hillesum. Zijn boek is grotendeels een getrouw feitenrelaas. Jammer is dat Smelik hieraan her en der ook zijn eigen commentaar, speculaties of oordelen toevoegt, waar dit niet nodig was geweest. Zo noemt hij Hillesum een ‘vamp’, en ‘op en top vrouw’. Soms neemt Smelik haar in bescherming tegen critici – volgens hem is ze bijvoorbeeld heus niet naïef geweest. Dan weer recenseert hij persoonlijk de literaire kwaliteit van Hillesums teksten.

En als het gaat over een kwestie die volgens de biografie van Koelemeijer een raadsel is gebleven, namelijk de reden van de verwijdering die ontstond tussen de Russische moeder van Etty Hillesum en haar familieleden die vanuit Nederland terugkeerden naar Rusland, denkt Smelik wel te weten hoe het komt. Moeder zal het niet hebben begrepen, schrijft hij, de keuze om naar het onveilige Rusland te gaan.

Reden om dit boek wel te lezen

Smelik is op zijn sterkst als hij beschrijft hoe Hillesums godsbeeld in elkaar steekt, of als hij uitlegt hoe zij in de oorlog haar ingewikkelde morele positie bepaalde. Niet willen onderduiken (ze wilde ‘het lot van haar volk delen’), toch een baantje bij de Joodse Raad nemen, vrijwillig naar Westerbork – haar keuzes brachten haar geregeld in conflict met vrienden en familie. Aan de hand van goed gekozen citaten uit de dagboeken weet Smelik in een paar bladzijden feilloos de (ogenschijnlijk) tegenstrijdige besluiten van Hillesum te schetsen.

Dit boek zet de belangrijkste ideeën van Etty Hillesum nog eens uiteen, voorzien van de essentiële feiten en achtergronden. Het is een stuk beknopter dan de biografie, die bijna twee keer zo dik is. Wie een korte maar krachtige kennismaking met Hillesum zoekt, en zich niet ergert aan wat persoonlijk commentaar van Smelik, heeft aan dit boek een goede keuze.