De eenzaat in de schrijver zelf

Van Casteren bewijst eer aan de eenzamen met zijn aandacht voor een ‘onverwachte baan van licht’.

Joris van Casteren (1976) behoort tot de stijlvolste non-fictieschrijvers die we hebben. In zijn laatste twee boeken schreef hij over twee tamelijk bizarre vondsten, een los been opgevist uit de IJssel en een man die zijn dode moeder jarenlang bij zich hield. Van Casteren ging achter de feiten aan maar liet ook zijn verbeelding spelen. Een mysterieus been, een geconserveerde dode, het wijst allebei vooruit naar het boek dat nu voor ons ligt, Eenzaamheid, over de eenzame mens.

Eenzaamheid is geen boek vol wetenschap en statistieken, het is opgezet in de trant van het werk van Cyril Connolly, de Britse schrijver die (onder het pseudoniem van Palinurus) in het prachtige Het rusteloze graf (een van de mooiste Privé-Domein-delen) het model voor dit soort literaire journalistiek schiep: anekdotes, afgewisseld met wijsgerige en autobiografische beschouwingen. Het is een van de aangenaamste manieren om journalistiek tot je te nemen.

Sinds enige jaren is Van Casteren coördinator van de zogeheten De Eenzame Uitvaart: eenzame doden in Amsterdam krijgen op hun begrafenis een passend gedicht van een heuse dichter mee. Het brengt hem dichter bij de eenzaamheid dan wat ook, want hij krijgt de geschiedenissen van al die doden te horen, hun eenzame einde, de tragiek maar soms ook de absurditeit van hun op een zijspoor geraakte levens. In zekere zin zien we hier de mens in zijn naakte staat, zonder medemensen en sociale contacten. Van Casteren doordesemt hun verhalen en die van andere notoire eenzaten met zijn eigen ervaringen­­, als eenzelvig jongetje in Lelystad maar nu met een nieuwe vriendin op zoek naar levensgeluk. Op een of andere manier wordt toch ook deze zoektocht besmet met het eenzaamheidsvirus, dat in deze dagen van corona natuurlijk actueler is dan ooit, aan het eind vertrekt z’n vriendin naar de VS, de schrijver achterlatend: ‘Welkom ­terug, eenzaamheid’, concludeert hij droogjes.

De nobele eenzame

Van Casteren zelf cultiveerde in zijn jeugdjaren het kluizenaarschap en hing de ‘nobele eenzame’ uit, heel anders dan al die onvrijwillige eenzamen waarover hij schrijft. Toch zie ik wel een verband tussen hem en de onderwerpen van zijn verhalen. Neem dat van moteleigenaar Gerald Foos, de ‘loner’ die in alle kamers van zijn gasten kon gluren om te zien hoe het echte leven eruitzag. Onwillekeurig gluurt ook Van Casteren in de levens van anderen, of het nu dat van de dichters Hölderlin en Jotie ’t Hooft is of dat van zijn soms anonieme Amsterdamse doden. ‘Vaak is de werkelijkheid saai en voorspelbaar, vandaar misschien dat schrijvers gaan fantaseren, fictie heet dat dan. Maar wie geduldig is en zorgvuldig blijft kijken ziet vanzelf een wolk verschuiven, een onverwachte baan van licht’, schrijft hij.

Die aandacht voor de onverwachte baan van licht is de eer die Van Casteren aan zijn eenzamen bewijst. Hij werpt er een blik op die mij meer zegt dan de wetenschap die oppert dat het aan onze mediale oppervlakkigheid en de inhumane technologie te wijten valt dat mensen buiten de boot vallen. En hij weet er ook nog eens de mooiste citaten bij te vinden, zoals deze van Nijhoff: ‘Moest ik tot zo’n verlatenheid geraken / Oud worden, aan eenzame tafels­­ zitten.’ Het is kortom, zij het bittere, poëzie.

Lees ook:

Filosoof Marjan Slob: Eenzaamheid is een talent

Van filosofe Marjan Slob verschijnt in deze week tegen eenzaamheid het boek De lege hemel. ‘Het is geen ziekte. Maar je wordt er niet per se gelukkig van.’ De filosofie kan troost bieden.