Begrijpen tegen het schuldgevoel

Zevenentwintig jaar was Eddy de Wind toen hij op 14 september 1943 met zijn kersverse echtgenote Friedel Komornik vanuit Westerbork, waar ze in mei trouwden, naar Auschwitz werd gedeporteerd. Net als zijn meeste medegevangenen had hij toen al een lange geschiedenis van vervolging en mishandeling achter de rug.

In 1941 hoorde hij bij de 427 Joodse mannen die na de dood van de Amsterdamse NSB’er Hendrik Koot als strafmaatregel naar een gevangenkamp in Schoorl waren afgevoerd. Omdat hij arts en psychiater was, wist hij hoe hij de symptomen van tbc op overtuigende wijze kon simuleren. Daarop werd hij samen met een paar echte zieken vrijgelaten; de overige mannen stierven, op twee na, in Mauthausen. Niet lang daarna werd Eddy’s moeder in Westerbork gevangengezet. Eddy, die een hechte band met haar had, meldde zich als vrijwilliger voor het kamp Westerbork, op voorwaarde dat zijn moeder in Westerbork zou blijven. De kampleiding hield zich niet aan haar belofte; toen Eddy in het kamp aankwam, was ze al op transport gesteld.

Tot zover verschillen de belevenissen van Eddy en Friedel niet zozeer van die van de meeste Joodse oorlogsslachtoffers. Wat hun geschiedenis bijzonder maakt, is dat ze beiden de gruwelen van het concentratiekamp overleefden – Friedel als proefpersoon van de beruchte kamparts Josef Mengele, en Eddy als verpleger en arts in de ziekenbarakken van de gevangenen. Nog opmerkelijker is dat Eddy al meteen na de vlucht van de nazi’s uit Auschwitz in januari 1945 zijn kamp­ervaringen begon op te schrijven, in een schrift dat hij in de achtergelaten boedel van de kampbewakers aantrof.

Medeleven geeft geen inzicht

Zijn boek ‘Eindstation Auschwitz’, gebaseerd op zijn aantekeningen, verscheen al in 1946. Het kreeg onder kampoverlevenden wel enige bekendheid, maar daarbuiten was er in de overwinningsroes van kort na de bevrijding weinig belangstelling voor. Het boek beleefde een heruitgave in 1980, maar werd daarna min of meer vergeten.

Gelukkig is het nu opnieuw uitgebracht op initiatief van De Winds zoon Melcher. Want wat het verhaal van Eddy de Wind zo belangrijk en indrukwekkend maakt, is niet zozeer de weergave van de gruwelen die de gevangenen ondergingen, maar zijn zoektocht naar een antwoord op het waarom en hoe van de Holocaust. Natuurlijk mogen de gruweldaden niet vergeten worden. Maar die zijn voor de meesten van ons als niet-slachtoffers onnavolgbaar, en ons medeleven, hoe vanzelfsprekend en noodzakelijk ook, geeft geen inzicht in het ontstaan van de Holocaust. De Wind besefte, als slachtoffer en als psychiater, dat je vooral naar de daders moet kijken als je volkerenmoord en vreemdelingenhaat wilt begrijpen én voorkomen.

In zijn zoektocht naar antwoorden op zijn vragen stootte De Wind al gauw op het economische belang van Auschwitz voor Duitsland. Het enorme kampencomplex maakte een belangrijk deel uit van het Opper-Silezische industriegebied, en dankzij de vele gevangenen waren ‘de arbeiders er goedkoper dan waar ook ter wereld’, zoals hij schrijft.

Inzicht in de structuur van de kampen bood hem het negentiende-eeuwse Duitse feodalisme. Auschwitz, stelde hij vast, functioneerde als een soort hertogdom: “De Lagerälteste is de leenheer bij de gratie van de SS. Hij oefent zijn macht uit door privileges te schenken. De Block­ältesten zijn de graven, ze kunnen door hun positie als kleinere potentaten ‘organiseren’. Hun personeel is als de lagere adel die het land terroriseert.”

“Voor ons was dat toen te zwaar.”

De ‘kleinmoedigheid’ van mensen die nooit geleerd hadden leiding te geven en plotseling macht over anderen kregen, beschouwde hij als een van de belangrijkste psychologische oorzaken van de kampterreur. Helaas ondervond hij aan den lijve dat dit niet alleen voor de nazi’s opging, maar ook voor sommige gevangenen. Gelukkig maakte hij ook mee dat niet iedereen toegaf aan de menselijke eigenschap om op anderen te verhalen wat jou is aangedaan. Sommige mensen, stelde hij vast, waren in staat onder de meest verschrikkelijke omstandigheden ‘een zekere geestkracht’ te behouden en anderen te blijven steunen en lief te hebben. Tot die mensen hoorde ook hij.

De Wind kwam pas in juli 1945 terug in Nederland, waar hij met Friedel, die een dodenmars uit Auschwitz overleefde, werd verenigd. Beiden waren echter zo beschadigd dat hun huwelijk na twee jaar strandde. De Wind hertrouwde tien jaar later met een niet-Joodse, de moeder van Melcher de Wind. Zij las het schrift alleen oppervlakkig, vertelde Melcher de Wind in NRC Handelsblad. “Voor ons was dat toen te zwaar.”

Eddy de Wind volgde na de oorlog een opleiding tot psychoanalyticus en specialiseerde zich in de behandeling van mensen met oorlogstrauma’s, waarbij hij zich vooral richtte op de schuldgevoelens waarmee bijna iedere overlevende van de kampen te maken kreeg, hijzelf incluis. Zijn overwegingen over de oorzaken en gevolgen van de vernietigingskampen gebruikte hij daarbij als inspiratie.

Oordeel: Indrukwekkende psychologische zoektocht.

Eddy de Wind
Eindstation Auschwitz
Meulenhoff: 223 blz.; € 19,99