Annemarié van Niekerk toont moed in memoir over haar leven in Zuid-Afrika.
In Om het hart terug te brengen – liefde en geweld in Zuid-Afrika blikt Annemarié van Niekerk terug op haar leven daar. Van Niekerk (1962), die in 2004 naar Nederland zou verhuizen, groeide op in Port Elizabeth, aan de zuidkust van Zuid-Afrika, in een wit, christelijk gezin uit de hogere middenklasse. Apartheid was een door God gegeven hiërarchie, niet iets om je druk over te maken.
Als Van Niekerk jong is ziet ze Angelina, de zwarte hulp (die eigenlijk geen Angelina heet, maar voor het gemak zo wordt genoemd door haar witte werkgevers) een keer zonder hoofddoek, ‘open en bloot’. Ze schaamt zich voor Angelina’s onbedektheid. “Waarom moeten zwarte vrouwen altijd hoofddoeken dragen?” vraagt ze haar moeder. “Ter wille van de hygiëne”, is het antwoord. “Maar ook uit respect.” De Afrikaners waren, net als de Israëlieten, een uitverkoren volk.
Vraagtekens bij de ‘natuurlijke orde’
Wanneer ze gaat studeren, en in aanraking komt met docenten en schrijvers die tegen de apartheid zijn, begint van Niekerk vraagtekens te zetten bij deze ‘natuurlijke orde’. Haar liefdevolle familie, haar dierbare moedertaal, en zelfs haar simpele aanwezigheid op het Afrikaanse continent blijken een smet te hebben. Het is net als het aantekeningenboekje dat ze vroeger als kind bijhield: voor in het boekje schreef Van Niekerk waar ze Onze Lieve Heer dankbaar voor was, en achterin schreef ze de akelige dingen waarvan ze hoopte dat Jezus ze zou wegnemen. Hoe meer ze schreef, des te dichter het ‘goede’ en het ‘kwade’ bij elkaar kwamen, tot ze door elkaar begonnen te lopen.
“(…) Een waarheid die niet echt waar is, zoals zoveel in Zuid-Afrika tijdens de jaren dat ik opgroeide. Als waar niet waar is, en goed niet goed, dan wordt je beschermlaag zo dun als papier, dan zoek je naar houvast, naar scherp afgetekend zwart en wit en niet naar grijs, je zoekt dolossen om je tegen de grillige golven te beschermen op het onbestemde uur dat het getij keert.”
Zwarte collega’s en zwarte vrienden
Van Niekerk wordt docent in Transkei, een van de zelfstandige gebieden binnen Zuid-Afrika die aan zwarte mensen zijn toegewezen. Ze krijgt zwarte collega’s en zwarte vrienden. Ze leest, ze luistert en leert over de anti-apartheidsstrijd. Het absurde van de hele situatie dringt zich aan haar op: wat deed zij in Port Elizabeth op dagen dat er elders in het land tientallen zwarte mensen door de politie werden doodgeschoten? Een beetje hangen bij het zwembad van de buren, misschien. Zoete jeugdherinneringen worden met bloed besmeurd.
“Ik kreeg steeds meer moeite met mijn bevoorrechte bestaan en met de prijs die anderen daarvoor moesten betalen. Elke keer dat ik politieagenten zag, bedacht ik dat hun rol als beschermer een verschrikkelijke keerzijde had.”
Van Niekerks twijfels over de plaats die zij in haar vaderland mag innemen zijn het spiegelbeeld van Trevor Noahs strijd om te mogen bestaan, zoals hij beschrijft in zijn boek Born a crime uit 2016. De presentator en comedian werd geboren uit een zwarte moeder en een witte vader: een ‘misdaad’ ten tijde van het apartheidsregime. Hij moest in zijn jonge jaren verborgen blijven voor de autoriteiten, dezelfde die Van Niekerk beschermden. Zoals de aanwezigheid van de Afrikaners in Zuid-Afrika eeuwenlang vanzelfsprekend was en uiteindelijk problematisch werd, zo legde het bestaan van Noah de omgekeerde weg af.
Waar eindigen verzachtende omstandigheden, waar begint schuld?
In haar boek werpt Van Niekerk meerdere malen de vraag op in hoeverre mensen een product zijn van hun sociale omgeving en in hoeverre ze als individu los van die omgeving hun eigen keuzes kunnen maken. Dit gaat niet alleen op voor de Afrikaners, die beïnvloed door hun opvoeding en de door de overheid opgelegde censuur in groten getale de apartheid steunen, maar ook over de slachtoffers van dat systeem. Over zwarte jongens die weinig anders kennen dan armoede en geweld en op hun beurt de meest gruwelijke misdaden plegen. Waar eindigen verzachtende omstandigheden en waar begint schuld?
Als ze begin twintig is krijgt Van Niekerk, tot verdriet en wanhoop van het thuisfront, een relatie met een zwarte collega. Haar schuldgevoel over haar bevoorrechte maatschappelijke status als witte vrouw lijkt haar gevoel voor eigenwaarde te vertroebelen. Haar vriend wordt gewelddadig, Van Niekerk ondergaat het. Hij staat onder grote druk in zijn strijd tegen apartheid, had een nare jeugd en vanzelfsprekend is hij zijn hele leven al vernederd door de witte onderdrukker. Kun je het hem kwalijk nemen als hij haar schopt als ze al op de grond ligt?
Verpletterend geweld
Het geweld dat Van Niekerk beschrijft, van partnergeweld tot staatsgeweld tegen vreedzame zwarte demonstranten, en van het afranselen van kinderen door ouders tot het beroven van witte boeren door zwarte jongens, is verpletterend. Het vraagt een mengeling van moed en koppigheid om te geloven dat ‘de regenboognatie’ het trauma van de apartheid, dat nog steeds nawerkt, ooit te boven zal komen.
Aan moed ontbreekt het Van Niekerk in ieder geval niet. Door alles te bevragen wat ze ooit voor vanzelfsprekend heeft gehouden, inclusief haar eigen identiteit als Afrikaner, is het haar gelukt om een betekenisvol en indringend memoir te schrijven. Ergens tussen de uitersten van de bedwelmde schoonheid van het Zuid-Afrikaanse landschap en het rauwe geweld van alledag vinden we een schrijver die zichzelf en alles wat ze kent op het spel zet ten behoeve van waarheid en rechtvaardigheid.
Annemarié van Niekerk
Om het hart terug te brengen. Liefde en geweld in Zuid-Afrika
Atlas Contact; 448 blz. € 24,99
Lees ook:
‘Afrikaanders zijn het slachtoffer geworden van hun eigen apartheid’
In de aanloop naar zijn afscheid als Trouw-correspondent in Zuid-Afrika schreef Niels Posthumus een boek waarin hij de rol van de Nederlanders in dat land onderzocht.
