Wordt de rechtse kiezer alleen maar radicaler? BBB bewijst dat dat niet zo is

Geert Wilders moet woensdagavond een déjà vu hebben gehad. Wekenlang leek zijn PVV eindelijk weer eens winst te boeken. Ze kon zomaar de grootste worden in Wilders’ thuisprovincie Limburg, en in Zuid- Holland en Flevoland was de partij volgens peilers in een nek-aan-nek-race verwikkeld met de VVD.

Maar na de eerste exitpolls kon Wilders – opnieuw – niet anders dan zijn verlies erkennen en de grote winnaar, nu BBB, feliciteren. Vier jaar geleden overkwam hem dat ook, toen hij voorbijgestreefd werd door Forum voor Democratie. En ook bij de laatste Tweede Kamerverkiezingen leek Wilders te gaan winnen, maar verloor hij drie zetels. In 2019 verdween zijn partij – ooit gevreesd om haar anti-EU-standpunt – bijna uit het Europees Parlement.

Wilders is al een tijdje zijn monopolie kwijt in het blok partijen rechts van de VVD, de ruimte die Pim Fortuyn in 2002 als eerste ontdekte. Al sinds de LPF is de kiezer op zoek naar de ware vertolker van dit geluid. De overwinning van BBB was nóg groter dan die van Forum in 2019.

Klassiek-populistisch geluid

Als geen ander wist BBB-voorvrouw Caroline van der Plas de onvrede over het stikstofbeleid te koppelen aan onbehagen. Door te suggereren dat haar partij namens het volk spreekt, tégen de elite, liet Van der Plas een klassiek-populistisch geluid horen: “Nederland heeft het draagvlak opgezegd in deze regering.”

BBB kon zo groot worden, stelt politicoloog Matthijs Rooduijn, omdat die partij wat linkser is dan de PVV en Forum. Politicologen onderscheiden in Nederland drie ideologische blokken: links, centrumrechts en radicaal rechts. PVV, Forum en ook JA21 vallen in het uiterst rechtse blok, BBB zweeft een beetje tussen centrum- en radicaal rechts. Zoals D66 tussen links en centrumrechts inhangt.

Rooduijn: “Dat soort partijen zijn sponzen, die zich bij sommige verkiezingen ineens heel vol kunnen zuigen met stemmen, maar ook weer heel fors kunnen leeglopen.” Bij de laatste Kamerverkiezingen boekte D66 met Sigrid Kaag grote winst. Daar was woensdag weinig meer van over.

Dat BBB tussen twee blokken in zit, blijkt uit de herkomst van zijn kiezers. De PVV is met 18 procent de grootste leverancier van BBB-kiezers, maar wordt op de voet gevolgd door VVD, CDA, SP en zelfs D66. Dat er relatief weinig Forumkiezers voor BBB stemden, vindt Rooduijn ook goed verklaarbaar. “Forum zit inmiddels aan de extreme kant van het uiterst rechtse blok. Daar zit veel minder overlap met BBB.”

Iets rechts van het midden

Dat BBB een veel bredere groep kiezers aanspreekt dan andere rechts- populistische partijen, kan ertoe leiden dat die partij een meer bestendige plek in de Nederlandse politiek verovert, denkt Rooduijn. “In de hoek van BBB zitten een hoop kiezers, en is er potentie voor succes. Veel Nederlanders zitten qua opvattingen iets rechts van het midden, en zijn ontevreden of voelen zich ongehoord. Dit zijn voor een groot deel vermoedelijk ook de mensen die hebben aangegeven op Pieter Omtzigt te stemmen, mocht die een partij oprichten.”

Als BBB zich wil ontwikkelen tot een een stabiele factor, zegt Rooduijn, moeten interne ruzies en een richtingenstrijd zoals die zo vaak opdoken bij rechts-populistische partijen, uitblijven. “En we weten niet hoe de partij zich ontwikkelt, of die radicaler wordt of niet.”

Met BBB erbij groeit het uiterst rechtse blok fors, van 17 naar mogelijk 25 Eerste Kamerzetels. BBB logenstraft wél de theorie dat de kiezers rechts van de VVD almaar rechtser worden en radicaliseren, vanwege steeds radicalere uitspraken van politici van Forum en PVV. Rooduijn: “Je kan de zege van BBB ook als tegenreactie zien. Het lijkt er op dat er heel wat ontevreden kiezers zijn die Forum en PVV te rechts vinden.”

Maar schrijf Geert Wilders nooit af, zegt Rooduijn. Het eind van diens politieke carrière is vaker voorspeld. “Stel dat BBB het verprutst, dan is het best mogelijk dat Wilders weer succesvol wordt. Misschien niet omdat de PVV de ideale keuze is, maar omdat er tegen die tijd mogelijk geen serieuze andere optie is op rechts.”

Lees ook:

De BBB is van boerenbeweging een ‘brede volkspartij’ geworden

‘Dit ging om véél meer dan stikstof alleen’, zeggen BBB’ers over de monsterzege bij de Provinciale Statenverkiezingen. ‘Mensen willen gewoon hun leven terug.’