Remkes mag de brokken lijmen na vertrek Kaag én Bijleveld; dit zijn de gevolgen voor de formatie

Johan Remkes had zich de logeerpartij vast anders voorgesteld. Op de Hilversumse hei in landgoed De Zwaluwenberg komen zaterdag en zondag Sigrid Kaag, Mark Rutte en Wopke Hoekstra bij elkaar, terwijl hun driedubbel demissionaire kabinet implodeert. Wat zijn de politieke gevolgen van het Afghanistan-fiasco voor de formatie?

Ank Bijleveld bleef donderdagavond zitten, Sigrid Kaag vertrok. Ze had een ‘andere afweging’ gemaakt, ook al waren de woorden van de Kamer aan haar adres net zo hard, zo niet harder. Vrijdagochtend voltrok zich alsnog het vonnis, afgedwongen door de onrust die binnen én buiten de partij was ontstaan over haar aanblijven. Oud-Kamervoorzitter Frans Weisglas (VVD) noemde het voor BNR-radio ‘ongelooflijk oncollegiaal’, partijgenoot en oud-minister Hans Hillen zei in De Telegraaf dat ‘in zijn tijd’ het ‘wegwezen’ was bij een motie van afkeuring.

CDA staat zwakker dan ooit

Bijleveld speelt weliswaar geen rol in de formatie, toch was haar aanblijven een enorme sta-in-de-weg geweest voor het CDA, en daarmee voor Remkes. Ook na het vertrek van Bijleveld van het pluche - haar eigen afweging volgens haarzelf en Hoekstra - staat het CDA zwakker dan ooit. Want had Hoekstra niet tegenover Bijleveld moeten aandringen op vertrek? Wat zegt dit over zijn leiderschap en het omarmen van een ‘nieuwe bestuurscultuur’? Bijleveld was al een minister die de Kamer meermalen ergerde door ontijdig en onvolledig te informeren.

De partij heeft nét het congres achter de rug, waar het de wonden probeerde te helen van het vertrek van Pieter Omtzigt en de verkiezingsnederlaag. Hoekstra probeerde er zijn leiderschap glans te geven met een verbindende toespraak. Mocht het CDA na het congres de hoofden al iets hebben opgericht, die hangen nu weer terneer. Hoekstra wil graag meeregeren, maar zal zich achter de oren krabben of dat haalbaar is. Het is in ieder geval lastig voor te stellen dat bestuurskanon en partijprominent Bijleveld terugkeert. Zelf liet ze zich in de zomer ontvallen graag weer aan te schuiven in een eventueel kabinet Rutte IV.

Nog meer haast geboden

Remkes was al van plan veel druk te zetten, maar na deze roerige week is iedereen ervan overtuigd dat er echt geen tijd meer te verliezen is. Het derde kabinet Rutte is ‘driedubbel demissionair’, in de woorden van D66-minister Kajsa Ollongren vrijdag. En daarmee vleugellam. Met de besluiten van de ChristenUnie deze week is de coalitie de facto uit elkaar gevallen. Ook al blijven de ChristenUnie-ministers (voorlopig?) zitten, net zoals de D66-ministers op verzoek van Kaag haar voorbeeld niet volgden.

Niet langer gehinderd door coalitiedwang stemde de CU-fractie donderdagavond ‘langs de lijnen van de inhoud’ vóór de motie van afkeuring tegen minister Kaag van buitenlandse zaken en haar CDA-collega van defensie. Diezelfde avond stemde de ChristenUnie ook tegen de coronapas, het middel waarmee Rutte en CDA-minister De Jonge de samenleving weer willen opengooien.

D66-ministers en ook CDA-minister De Jonge gaven vrijdag toe dat het de sfeer in het kabinet er niet beter op maakt. Terwijl Prinsjesdag voor de deur staat en ook de stikstofcrisis en de toeslagenaffaire nog wachten op actie van het demissionaire kabinet.

Wie worden nu nog gedoogpartners voor een minderheidskabinet?

De vraag is niet nieuw, maar de oplossing wordt steeds lastiger. Een minderheidskabinet vereist constructieve steun van minstens een paar partijen. Remkes ziet volgens het advies van zijn voorganger Hamer zo’n minderheidskabinet als de eerste te onderzoeken optie. Het kan niet anders of die ‘gedoogpartners’ komen uit de bekende poule ChristenUnie, GroenLinks en PvdA.

Maar de piketpaaltjes zijn verzet. De relatie tussen D66 en de ChristenUnie is stroever dan ooit. Bij D66 is het onbegrip over de steun aan de motie van afkeuring groot. De twijfel van de VVD over het linkse blok kreeg deze week munitie. De PvdA steunde weliswaar de coronapas en hielp het demissionaire kabinet daarmee aan een meerderheid, maar GroenLinks stemde tegen. Bij de VVD zullen ze erop wijzen dat de twee linkse partijen kennelijk niet als één blok kunnen opereren, ondanks de samenwerkingsplannen.

De strijd tussen Rutte en Kaag om leiderschap gaat door

‘Een hele grote mevrouw’ noemde Rutte Kaag bij haar vertrek en hij sprak zijn grote waardering uit voor haar werk. Er leek iets van vertrouwen teruggekeerd tussen de beide hoofdrolspelers van de formatie. In ieder geval spraken ze dat eerder in het Afghanistan-debat hardop uit, op een vraag van Omtzigt. Maar de strijd tussen deze twee is niet gestreden, ondanks hun zakelijk goede verstandhouding. De oude tegenstelling – Kaag wil progressief kabinet, Rutte wil met CDA – is intact. D66 zal vinden dat zij nu sterker staan dan vóór Kaags aftreden om hun wens door te drukken. Mogelijk leidt dit tot een constructie waarin beide linkse partijen én de ChristenUnie een kabinet steunen.

Kaag heeft als fractieleider nu veel meer tijd zich op de strijd voor een ‘nieuwe bestuurscultuur’ te storten. Doordat zij de daad bij het woord voegde met haar aftreden, blijft Rutte de politicus die niet ging toen hij een motie van afkeuring kreeg. Bij de Algemene Politieke Beschouwingen volgende week zal duidelijk worden hoe Kaag deze rol verder vormgeeft.

Andere opties?

Komt Remkes dit weekend niet veel verder, dan zijn er wellicht nog andere opties. Omtzigt noemde donderdag het extraparlementaire kabinet. Daarin komen de ministers anders dan in een zakenkabinet wel uit regeringspartijen, maar is de band met de fracties in het parlement een stuk losser. Daarmee – is het idee – krijgt de Kamer meer gelegenheid haar controlerende taak uit te oefenen, zonder een dichtgetimmerd regeerakkoord. Dit is alleen lastig voorstelbaar als Kaag in de Kamer blijft, terwijl zij ook haar stempel drukt op een eventueel regeerakkoord. En ook een extraparlementair kabinet heeft steun nodig, zolang het geen meerderheid heeft.

Lees ook:

Alleen met het grote gebaar kon Sigrid Kaag haar reputatie redden

Haar reputatie en de verkiezingswinst van D66 stonden op het spel. D66-leider Sigrid Kaag heeft een paar flinke deuken opgelopen, maar vond een uitweg met een ‘zakelijke’ oplossing.

Waarom trouwe bondgenoot ChristenUnie de motie van afkeuring tegen Kaag aan een meerderheid hielp

Uitgerekend de ChristenUnie, in de regel de trouwe coalitiegenoot, gaf Kaag het laatste zetje met de motie van afkeuring.