De proteststem schuift op naar het midden van de politiek. Premier Rutte was gewend er pragmatisch mee om te gaan, maar dat gaat niet meer.
Jarenlang was het recept om proteststemmen te oogsten ogenschijnlijk eenvoudig: hoe radicaler het geluid van een nieuwe protestpartij, hoe succesvoller. De LPF werd er groot mee in 2002. De PVV van Geert Wilders zeilde in 2006 de Tweede Kamer binnen met een programma om de grondrechten van moslims te beperken. Thierry Baudet won in 2019 met een snoeiharde aanval op de gevestigde orde en verzet tegen ‘de klimaathekserij’.
Toch is de manier waarop de partij BoerBurgerBeweging (BBB) zijn entree heeft gemaakt een ander verhaal. De BBB is de grootste partij van het land geworden bij de Provinciale Statenverkiezingen. Met zestien zetels in de Eerste Kamer zijn de politieke verhoudingen door elkaar geschud.
Het is om te beginnen opnieuw een bevestiging dat het Nederlandse politieke stelsel zeer laagdrempelig is voor het kanaliseren van onderhuids sluimerende onvrede, vooral op de rechterflank. Een op de vijf kiezers heeft BBB gestemd. BBB won omdat al die kiezers meer vertrouwen hebben in een nieuwe partij dan in het toch zeer ruime aanbod aan bestaande politieke partijen, inclusief de vele oppositiepartijen die er al zijn. Ook door hen voelt de kiezer van de BBB zich blijkbaar onvoldoende gehoord en gezien.
Andere toon
Maar vooral laat de winst van BBB zien hoe de proteststem van karakter verandert. Die schuift op, richting het midden van de politiek. Caroline van der Plas presenteert zich weliswaar net als populistische politici als de ‘buitenstaander’ die Den Haag komt opschudden, maar de toon en houding is volstrekt anders dan eerder bij LPF, PVV en Forum. Van der Plas heeft een goede verstandhouding met andere partijen en wil “met iedereen in gesprek”.
Veelzeggend is dat zoveel kiezers van VVD en CDA over zijn gestapt. Die twee partijen zijn de belangrijkste leveranciers van stemmen voor BBB, overigens samen met de PVV, blijkt uit kiezersonderzoek van bureau Ipsos. Maar zelfs vanuit D66 stapten hier en daar kiezers over. Het idee dat BBB een platform is voor teleurgestelde Forum-kiezers gaat niet op. Die bleven dit keer vooral thuis.
Signaal van rechts-conservatieve kiezers
De onvrede die spreekt uit de proteststemmen op BBB is dus vooral een signaal van rechts-conservatieve kiezers die in de buurt van het politieke midden verkeren. Dat een harde toon minder goed scoort blijkt uit de zetels voor de andere partij op de radicaal-rechtse vleugel. JA21 krijgt vier zetels in de senaat, minder dan gehoopt, na een campagne met harde uitspraken over asielzoekers. Het kon de rechtse kiezer niet massaal verleiden over te stappen.
De druk op het midden neemt toe omdat het rechts-populistische blok sowieso groeit, als geheel. BBB, JA21, PVV en Forum halen samen 25 zetels in de Eerste Kamer, zoals het er nu uitziet. Dat is een derde van de senaat. Rechts van de VVD is het opeens druk geworden. Politicologen zien steeds duidelijker dat Nederland verandert van een land met twee politieke blokken naar een land van drie – min of meer vaste – blokken. Radicaal-rechts is erbij gekomen naast de bestaande blokken van centrum-rechts en centrum-links. Ook in dat linkerblok zit trouwens broeiende onvrede. De twee linkse partijen PvdA en GroenLinks zijn samen opnieuw groot geworden in de Eerste Kamer. PvdA groeide één zetel en GroenLinks bestendigde de historisch goede uitslag van 2019.
Onvrede over snelheid omslag
Politiek Den Haag moet iets met de nieuwe onvrede, maar wat? Onder de conservatieve kiezers springt die onvrede het meest in beeld. Bewoners van het platteland voelen zich achtergesteld en niet erkend. Het symbool van de onvrede is de boer op zijn familie-erf met hypermoderne veestallen. Het staat voor iets groters en breders. De omslag naar een ‘groenere’ economie met strikte waarborgen voor natuur gebeurt volgens die kiezers te overhaast, zonder dat er naar de praktische bezwaren van de plattelandsbewoners wordt geluisterd. Hoe sterk die boodschap ook elders resoneert blijkt wel uit kiezersonderzoek. De helft van de BBB-kiezers komt van buiten het platteland, uit stedelijke gebieden.
Bij progressieve kiezers is de onvrede minder massief tot uiting gebracht via de stembus. Maar ook daar zijn er symbolen die voor bredere onrust staan. Daar gaat het over de majestueuze eikenbomen in de Brabantse bossen die omvallen vanwege het teveel aan stikstof. Wat die kiezers bezighoudt is dat tijd dringt om de natuur en het klimaat te redden en dat zij de omslag juist te langzaam vinden gaan.
Zetels ‘bij elkaar sjacheren’
In bijna al zijn kabinetten is de lijn van premier Rutte geweest om er zeer pragmatisch mee om te gaan als dit soort maatschappelijke tegenstellingen via de stembus naar buiten barsten. Het is wel vaker gebeurd dat de kiezers juist bij Provinciale Statenverkiezingen het kleed onder het kabinet wegtrokken. Dan bleef de coalitie achter met een minderheid aan zetels in de senaat. Maar werkt die pragmatische reactie nog steeds, nu al voor de vierde keer een nieuwe protestpartij zich meldt, die bovendien zo dicht tegen het midden aandrukt?
Het is al bijna vergeten, maar in 2015 had het kabinet Rutte-II nóg minder zetels in de Eerste Kamer: slechts 21. Kiezers straften toen het kabinet van VVD-PVDA nog harder af dan met de uitslag van nu.
Rutte beschreef onlangs tegen nu.nl hoe hij gewend is geraakt het probleem van de ontbrekende zetels op te lossen, door de jaren heen. “Ik belazer niemand. Maar ik speel het wel hard. Ik sjacher bij iedereen de zetels bij elkaar”, omschreef hij. De meest vergaande vorm was dat het kabinet hele akkoorden sloot met de ‘constructieve oppositie’. Vaker organiseerde hij losse steun, per wet die door de Eerste Kamer moest. Waarvoor hij meestal uitkwam bij linkse partijen. Links is anders dan de rechtse oppositie vaker bereid geweest tot samenwerken. Het leidde tot de typische paradox dat juist een rechtse kiezersopstand vaak leidde tot invloed van linkse partijen.
‘Middelvingers naar de burgers’
Akkoorden zijn in theorie weer mogelijk, maar dan zou Caroline van der Plas er ook voor moeten voelen, inclusief de compromissen over en weer die erbij horen. Dat laatste lijkt zo vlak na de enorme verkiezingswinst uitgesloten. Zij vindt principieel dat het kabinet háár kant op moet bewegen – en dat is naar rechts. Als Rutte niet naar deze uitslag luistert zijn dat “niet een, niet twee, maar drie middelvingers naar de burgers”, zette ze de zaak op scherp.
BBB zal de ‘stem van de onvrede’ zeker willen verzilveren, dat is één manier om de onvrede in het land te beantwoorden. Het kabinet moet volgens Van der Plas het stikstofbeleid versoepelen. Ook over het asielbeleid zijn er wensen. BBB kan de druk opvoeren. Er ligt een asielwet te wachten op goedkeuring. BBB vindt verplicht spreiden van het opvangen van asielzoekers uit den boze.
Toch hóeft het kabinet niet in te gaan op de wensen van BBB. Dat BBB straks vanaf eind mei, als de nieuwe Eerste Kamer aantreedt, de grootste partij is in de senaat verplicht het kabinet politiek tot niets. Het mandaat van het kabinet ligt nog steeds in de Tweede Kamer, waar de coalitie van VVD, D66, CDA en ChristenUnie nog gewoon een meerderheid heeft. Het kabinet is vrij om in en via de senaat met andere partijen samen te werken. Maar de druk is hoog.
Het is dit keer veel lastiger voor premier Rutte om wet-voor-wet en pragmatisch de zetels bij elkaar te ‘sjacheren’, zoals hij dat noemt. Ook de linkse partijen bieden zich aan en zij hebben hun prijskaartje verhoogd. PvdA en GroenLinks wijzen naar de kiezers die woensdag hebben gesproken en hen groot hebben gemaakt, met een gezamenlijke fractie die straks vijftien zetels telt in de Eerste Kamer, net iets kleiner dan BBB. Links eist in ruil voor politieke steun juist dat het stikstof- en klimaatbeleid wordt versneld.
Ideologische keuzes maken
Zo hebben de proteststemmen bereikt dat het kabinet ideologische keuzes moet gaan maken. Want er zal dit keer politiek gekozen moeten worden. Niet: wie biedt zich toevallig aan voor steun?
Maar: hoe beslissen VVD, D66, CDA en ChristenUnie zélf de signalen van de kiezers te vertalen? Soepeler met stikstof of niet? Voor asielwetgeving naar rechts kijken of naar links? Voor VVD en CDA zullen de rechtse proteststemmen een argument zijn om de wensen van BBB met een gewillig oor te noteren. Vooral D66 kan eenzaam worden. Over stikstof staat D66 alleen tegenover de drie anderen. D66-leider Kaag sprak niet voor niets direct na de verkiezingsuitslag over “de idealen en de progressieve agenda” die ze hoog wil houden. Ze signaleert tegelijkertijd dat er “een grote onvrede zit in de stem van de kiezer, over veel meer dan alleen stikstof”.
Uit de coalitie stappen zal de oplossing niet bieden, voor geen van de vier partijen. Bij verkiezingen liggen dezelfde problemen weer op het bord. De klok is alleen maar harder gaan tikken. Ergens in het opnieuw versmalde politieke midden zal nu al het antwoord op de onvrede gevonden moeten worden.
Lees ook:
Alwéér verloren, de SP weet zelf inmiddels ook niet meer waarom
Weer heeft de SP een verkiezing verloren. Waar de partij eerder vaak een verklaring had voor de verliezen, lijkt die deze keer te ontbreken.
Partij voor de Dieren groeit en wil besturen in Noord-Holland
De Partij voor de Dieren is in de provincies groter dan ooit en groeit in de Eerste Kamer. Ook in Noord-Holland krijgen ze meer zetels. Volgens lijsttrekker Ines Kostić is de partij klaar om te besturen. ‘Kiezers weten wat ze aan ons hebben’.
Luister:
De Trouw-podcast Haags Halfuurtje
Hoe de strijd om de ruimte de Statenverkiezingen op scherp zet
