Of een minister aftreedt na een enquête, hangt maar net van de omstandigheden af

De parlementaire enquête heeft verschillende functies. Het zwaarste controlemiddel van de Tweede Kamer draait in de eerste plaats om waarheidsvinding en het boven water krijgen van nieuwe feiten. Ook probeert de Kamer een kwestie die finaal in de soep gelopen is, of het nu gaat om de Groningse gaswinning, de IRT-affaire of de aankoop van een sputterende hogesnelheidstrein, volledig uit te pluizen en er lessen uit te leren.

Waar een parlementaire enquête minder om draait: een verantwoordelijke opsporen en die dwingen tot aftreden. Dat zou je haast vergeten, gezien de roep van een groot deel van de oppositie aan premier Mark Rutte om de eer aan zichzelf te houden na het verschijnen van het snoeiharde eindrapport over Groningen. Daarbij was het opvallend dat Kamerlid Wybren van Haga zo ongeveer het hardste schreeuwde om het aftreden van zijn voormalig partijleider. Volgens Van Haga had Rutte jarenlang ‘de ernst en urgentie’ van de gaswinningsproblematiek ‘zwaar onderschat’. Juist, dat is dezelfde Van Haga die het Groningse gasveld tot de laatste kuub wil leegpompen.

Terug naar de enquêtes. Het is lang geen ijzeren wet dat een parlementair onderzoek leidt tot het aftreden van een bewindspersoon of het hele kabinet. De politieke omstandigheden doen ertoe. Bij de laatste parlementaire ondervragingscommissie, die naar de toeslagenaffaire in 2021, trad na aanvankelijk wat gesputter, uiteindelijk het hele kabinet-Rutte III af. Vanwege zijn grote rol in het schandaal tijdens Rutte II, besloot minister Eric Wiebes ook niet terug te keren in het demissionaire kabinet.

Het ultieme gebaar

Eenmaal eerder trad een volledig kabinet af na een snoeihard rapport, dat overigens níet van een enquêtecommissie kwam. In 2002 sneuvelde het tweede Paarse kabinet over het Niod-onderzoek naar Srebrenica. Een opvallende overeenkomst met het terugtreden van Rutte III: het was kort voor al geplande Kamerverkiezingen. Een kabinet dat al grotendeels uitgeregeerd is, maakt het ultieme gebaar net iets gemakkelijker dan een kabinet dat net begint of halverwege is.

Of een bewindspersoon vertrekt, hangt ook maar net af van de Haagse constellatie van het moment. Bij de installatie van het kabinet-Rutte IV werd door Binnenhofwatchers als snel verkondigd dat de staatssecretarissen Hans Vijlbrief (mijnbouw) en Aukje de Vries (toeslagen) waren aangesteld als kanonnenvoer voor twee van de drie enquêtes die deze kabinetsperiode plaatsvinden.

Maar veel Groningers verwachten dat het vertrek van de staatssecretaris, die een goede indruk maakt, hun problemen niet zal oplossen, integendeel. Een vertrek van Vijlbrief ligt daarom niet voor de hand.

Al eerder onder vuur

Dat was anders toen in 2015, het enquêterapport over de Fyra verscheen. Het Rijk had fors in de hogesnelheidstreinen geïnvesteerd, maar toen ze in Nederland aankwamen, bleken ze nauwelijks van hun plek te komen, laat staan tussen Brussel en Amsterdam te zoeven. Staatssecretaris Wilma Mansveld van infrastructuur trad af. Maar zij had al eerder onder vuur gelegen, onder meer omdat zij in een Kamerdebat kritiek uitte op haar eigen ambtenaren.

Een staatssecretaris is zijn of haar politieke leven toch al ietsje minder zeker dan een minister, en zeker dan een premier of vice-premier. Parlementair historicus Bert van der Braak haalt de Bijlmerenquête in herinnering, die stevige kritiek had op de rol van de ministers Els Borst (D66) en Annemarie Jorritsma (VVD) in het voorgaande kabinet. Er ontstond forse druk op de ministers om af te treden. Alleen; Jorritsma en Borst waren vicepremier. Hun aftreden had het kabinet onherroepelijk meegesleurd in hun val.

Om die reden verwacht Van der Braak ook niet dat Rutte, en daarmee het hele kabinet aftreedt. “Ik denk dat als het kabinet harde toezeggingen doet voor herstel en financiering en genoeg beweegt, dat de Kamer zal zeggen dat Rutte niet weg hoeft.”