Iedereen hoopt dat de oorlog in Oekraïne snel afgelopen is, zegt minister Hoekstra van buitenlandse zaken. Maar: ‘Er is geen alternatief voor Oekraïens succes op het slagveld.’
De gezichten vertonen weinig emotie. In de zaal blijft het stil. Maar in de hersenpannen van de tientallen studenten aan het hoog aangeschreven Europa-college in Brugge (afkomstig uit alle hoeken van Europa, inclusief Oekraïne) moet het toch behoorlijk kolken en gisten. Voor hen staat de Nederlandse minister van buitenlandse zaken Wopke Hoekstra, met de boodschap dat de oorlog in het hart van hun continent nog wel eens lang, heel lang kan gaan duren.
“We zijn nog ver verwijderd van het einde”, zegt Hoekstra maandag tijdens zijn Brugse lezing over ‘het bouwen aan een veilige Europese toekomst’. “Eigenlijk – niemand die het weet – zijn we misschien nog niet eens halverwege.”
Ruim een uur later, als we voor dit interview apart gaan zitten, licht Hoekstra die onheilszwangere prognose nader toe. “Ik zou de laatste zijn om te beweren dat ik dat zou kunnen voorspellen. Er zijn zo veel wendingen in deze oorlog geweest, dat niemand kan voorzien hoe de volgende fase er exact uitziet, en die daarna, en die daarna. We hopen allemaal, voor Oekraïne in de eerste plaats, dat het op zeker moment afgelopen is. De reden dat ik ervoor waarschuw, is dat de hoop niet de vader van de gedachte moet worden. Wij moeten het tegenovergestelde doen: ernstig rekening houden met de mogelijkheid dat dit nog heel lang gaat duren.”
Kort voordat de oorlog begon, werd het kabinet-Rutte IV in elkaar getimmerd. Toen u kandidaat voor buitenlandse zaken was, had u toen al het gevoel: wacht eens even, dit zouden wel eens spannende tijden kunnen worden?
“Ik heb me toen wel gerealiseerd dat er zo veel zaken geopolitiek aan het aanbranden waren, dat we een intensieve en spannende toekomst tegemoet zouden gaan. Maar eerlijk is eerlijk, ik heb tijdens de kabinetsformatie niet voorzien dat die oorlog op uitbreken stond en zeker niet op dat moment. Er waren in de aanloop wel veel discussies met inlichtingenexperts, van wie sommigen zeiden: het gaat waarschijnlijk niet gebeuren. Terwijl de Amerikanen steeds explicieter zeiden: het gaat wel gebeuren, jullie zitten ernaast.
“Afgelopen weekeinde was ik weer op die veiligheidsconferentie in München. Dan denk je onwillekeurig terug aan de editie van het jaar ervoor, de periode kort voor de oorlog. Je moet constateren dat de optimisten en de zogenaamde realisten van toen ongelijk hebben gekregen.”
In die tijd begonnen ook de eerste debatten over Nederlandse wapenleveranties: schoorvoetend. Vindt u achteraf dat dat goed is gegaan of had het voortvarender gemogen?
“Ik vind dat we als kabinet snel die brug over zijn gegaan. We hebben vrijwel vanaf het begin gezegd: wij hebben een verantwoordelijkheid, we moeten die wapens leveren. Als je ziet waar die discussie nu staat, over tanks, dan zitten we inmiddels wel in ander vaarwater.
“Je ziet ook dat de bereidheid om strepen in het zand te trekken is toegenomen. De Navo is ooit opgericht tegen het gevaar van de Sovjet-Unie. Rusland is nog steeds niet alleen de agressor in deze oorlog maar ook verreweg de meest waarschijnlijke agressor richting het Europese continent. Dus er is ook een militaire logica om Oekraïne in staat te stellen om Rusland te bestrijden.”
Een aantal westerse politici, onder wie premier Rutte, zegt: in deze oorlog moet Oekraïne winnen dus Rusland verliezen. Sommige critici vinden dat winnen/verliezen-verhaal te simplistisch voor dit conflict. Wat is uw standpunt?
“Als kabinet hebben we daarover een paar dingen gezegd. Eén: Oekraïne heeft recht op elke vierkante meter van het eigen grondgebied. Het zou merkwaardig zijn als iemand vanuit de studeerkamer zou zeggen: Oekraïne, of Nederland, of welk land dan ook, moet eigenlijk maar genoegen nemen met 80, 90 of 95 procent. Het is aan Oekraïne om te bepalen hoe ver men door wil gaan in dit gevecht.
“Wat onze taak is, en daar sluit ik echt aan bij wat Rutte heeft gezegd: er is geen alternatief voor succes op het slagveld. Alleen als Oekraïne zodanig sterk staat op het slagveld dat de Russen zien dat ze militair niet verder komen, zullen zij zich gedwongen voelen plaats te nemen achter een onderhandelingstafel. Daar zal onder voor Oekraïne gunstige voorwaarden gesproken worden.
“We kunnen ons vastklampen aan de noodzaak tot wederopbouw, en die is er. We kunnen ons vastklampen aan de noodzaak van humanitaire hulp en die is er. We kunnen ons vastklampen aan de noodzaak om meer vluchtelingen uit Oekraïne op te nemen, allemaal tot je dienst. Maar er is geen alternatief voor winnen op… voor succes op het slagveld. Als dat niet lukt, kunnen we al het andere vergeten.”
De geschiedenis leert dat Rusland een slechte verliezer is. Welk risico voor Europa schuilt er in de slechte verliezer Rusland?
“Wat uiteindelijk op de zeef moet blijven liggen, is dat men zich in het Kremlin op de lange termijn realiseert, en dat ook andere dictators of would-be-dictators zich realiseren, dat wij bloedserieus zijn over onze toewijding aan de Navo, maar in dit geval ook aan Oekraïne. En dat wij, anders dan wel eens wordt gedacht, bereid zijn om dat liedje helemaal uit te zingen.
“Alleen als dit een forse bloedneus oplevert, gaat er afschrikking van uit en is er de realisatie: dit gaan we niet nog een keer proberen want dan stoten we ons aan dezelfde steen. Zwakheid – het is een ongemakkelijke waarheid – maar zwakheid is provocatief. Uiteindelijk leidt dat tot meer agressie. Dát is nou juist wat de geschiedenis laat zien.
“Op het moment dat Oekraïne uiteindelijk zou besluiten om onder gunstige voorwaarden plaats te nemen aan de onderhandelingstafel, moeten we nadenken over de toekomstige veiligheidsarchitectuur van dat deel van de wereld. Die veiligheidsarchitectuur moet ervoor zorgen dat als dit nog een keer gebeurt, de prijs zo hoog is dat iedereen het wel uit z’n hoofd laat om het nog een keer te flikken.”
Dat de Europese Unie zich tot nu toe als zo’n eensgezind blok heeft opgesteld, onder meer in haar sanctiepakketten tegen Rusland, noemt Hoekstra een groot pluspunt. Die sancties zijn steeds unaniem aangenomen. “Stel je het tegenovergestelde voor. Stel dat een lidstaat had gezegd: jullie kunnen allemaal de boom in, wij doen niet mee. Dan had Europa vanaf begin maart vorig jaar totaal voor aap gestaan.”
Hongarije schuurt daar af en toe wel tegenaan, tegen dat scenario.
“Daarom zeg ik ook tegen alle collega’s: het eerste gebod is eenheid. Kijk wat er geopolitiek aan de hand is. We mogen van elkaar verwachten dat we hierin gezamenlijk optrekken.”
In zijn Brugge-toespraak deed Hoekstra het voorstel voor een nieuw Europees sanctiehoofdkwartier in Brussel. Dat zou de huidige, ‘massale’ ontduiking van de EU-strafmaatregelen tegen Rusland moeten tegengaan door nieuwe sancties en de naleving ervan vanuit een centraal punt ‘te analyseren, coördineren en bevorderen’. Volgens de CDA-minister kan zijn voorstel rekenen op de steun van zeker negen andere EU-landen, waaronder de vier grootste.
Het grappige is dat het meestal de Fransen zijn die een nieuw EU-instituut voorstellen, waarna Nederland gaat tegensputteren…
“Hmm hmm.”
Dus eigenlijk wel verrassend dat Nederland nu met zo’n institutioneel voorstel komt.
“Ja.”
Vorig jaar bleek dat uw ministerie geen overzicht had over de uitvoering van de EU-sancties tegen Rusland, omdat die was versnipperd over minstens acht departementen. Tijdelijk sanctiecoördinator Stef Blok concludeerde toen dat Buitenlandse Zaken meer regie moest nemen. Met uw voorstel over dat EU-hoofdkwartier lijkt het wel alsof u de hete aardappel nu doorschuift naar Brussel.
“Nee nee nee, integendeel. Het zijn verschillende dingen. Het eerste heeft met de coördinatie te maken. Daar hebben we met alle ministeries de samenwerking aanmerkelijk verbeterd. Je ziet in meer landen die dit voor het eerst op deze schaal deden, dat ze hadden te kampen met coördinatieproblemen.
“De sancties doen Rusland pijn. Ik sprak onlangs met de baas van een vooraanstaande inlichtingendienst van buiten de EU, en die zei: ‘Your sanctions are hurting the Russians like hell.’ Maar je ziet ook dat ze ontweken worden.
“Het gaat vaak om praktische dingen. Zo informeerde de Europese Commissie bijvoorbeeld de lidstaten meestal aan het begin van het weekeinde over de Russen die de maandag erop op de sanctielijst zouden komen. Honderden mensen binnen de EU wisten dat dan. Vervolgens zag je dat allerlei bankrekeningen voor maandagochtend werden leeggetrokken.
“Meer in het algemeen gaan we het sanctiemechanisme vaker nodig hebben, in deze oorlog, maar ook breder. Dat gaat meer coördinatie en menskracht kosten. Als het gaat over die sanctielijsten, zijn het vaak Duitse, Franse en Nederlandse ambtenaren die onder meer aan de juridische onderbouwing werken. Dat doen ze voor de EU. Dat kan wel, maar het is logischer om dat in Brussel sterker te verankeren.”
Luister ook naar de politieke podcast Haags Halfuurtje, over een jaar oorlog in Oekraïne.
De wekelijkse politieke podcast van Trouw.
Lees ook:
Kamerdebat over toespraak Zelensky legt trage aanpak sancties bloot
De Oekraïense president oogstte eind maart vorig jaar een staande ovatie in het parlement. Vervolgens ergerde diezelfde Kamer zich aan de magere antwoorden van minister Hoekstra over de sancties tegen Rusland.
