Kabinet-Rutte III valt over de toeslagenaffaire

De afgelopen dagen liep de spanning binnen de coalitie op. VVD, CDA, D66 en ChristenUnie moesten een antwoord vinden op de vernietigende bevindingen van de parlementaire commissie-Van Dam over de kinderopvangtoeslagenaffaire, die vorige maand concludeerde dat tienduizenden ouders ‘ongekend onrecht’ is aangedaan, dat de beginselen van de rechtsstaat zijn geschonden en dat hiervoor kabinet, Kamer en rechtspraak verantwoordelijk zijn.

De afgelopen weken werkte het kabinet aan een inhoudelijke reactie op het rapport, in een poging de samenleving ervan te overtuigen dat zoiets nooit meer zal en kan gebeuren. Maar de gesprekken hierover binnen het kabinet gingen uiteindelijk ook over de onvermijdelijke vraag welke politieke consequenties deze affaire moet hebben.

Extra druk door het opstappen van Asscher

Aanvankelijk was premier Rutte ervan overtuigd dat het aftreden van zijn derde kabinet niet noodzakelijk zou zijn. Daar dachten coalitiegenoten anders over. Het gevoel bij CDA, D66 en CU dat er niets anders op zit dan opstappen werd versterkt door het besluit van Lodewijk Asscher om zich terug te trekken als lijsttrekker van de PvdA.

De val van het kabinet lijkt in eerste instantie vooral een symbolisch gebaar naar de vele gedupeerde ouders. De Tweede Kamerverkiezingen staan immers al voor de deur; over vier weken begint het campagnereces, waardoor de ministersploeg vanaf dat moment de facto als een demissionair kabinet zou opereren.

Toch komt het aftreden op een uiterst vervelend moment. Het land zit nog volop in de coronacrisis en de Britse mutatie van het virus baart premier Rutte en minister Hugo de Jonge van volksgezondheid grote zorgen. Afgelopen dinsdag nog legden zij op hun persconferentie uit waarom Nederland langer op slot moet en dat de kans bestaat dat volgende week een avondklok wordt ingevoerd, een tot voor kort nauwelijks bespreekbaar onderwerp binnen het kabinet en in de Kamer.

Rutte III zal dus demissionair deze crisis verder moeten bestrijden. Dat hoeft geen probleem te zijn. Er ligt een coronawet waarmee het kabinet ingrijpende maatregelen kan blijven nemen. De premier zei dinsdag al dat als zijn kabinet demissionair zou worden, het ‘mentaal missionair’ moest zijn in deze tijd. Hij deed impliciet ook een oproep aan de oppositieleiders om zich constructief te blijven opstellen in de aanpak van het virus.

Wiebes wilde niet in zijn eentje schuld dragen voor de affaire

De afgelopen weken deed het verhaal de ronde dat alleen VVD-minister Eric Wiebes van economische zaken zou opstappen naar aanleiding van het toeslagendrama. Hij droeg destijds als staatssecretaris van financiën de verantwoordelijkheid voor het functioneren van de Belastingdienst. Coalitiegenoten, D66 voorop, zouden dit een te mager gebaar vinden. Ook Wiebes zelf liet weten dat hij niet in zijn eentje schuld wil dragen voor de affaire. Het rapport van de commissie-Van Dam laat zien dat meerdere bewindslieden, op meerdere terreinen, schuld hebben aan de ellende van de ouders.

Vorige week liet de VVD nog doorschemeren aftreden niet per se nodig te vinden. VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff noemde aftreden vlak voor de verkiezingen op NPO Radio 1 ‘een gebaar van hoog symbolische waarde’. Rutte sloot zich er binnenskamers bij aan.

Inmiddels werd wel duidelijk dat, als het kabinet had gekozen voor aanblijven, een zeer moeizaam debat in de Tweede Kamer zou wachten. Een groot deel van de oppositie zou een motie van wantrouwen volgende week sowieso steunen. De vraag was wat de PvdA en SGP zouden doen. PvdA-leider Lodewijk Asscher had als minister van sociale zaken zelf een grote rol in de toeslagenaffaire. Zijn terugtreden betekent dat de PvdA-fractie in het debat de handen vrij heeft om zo’n motie van wantrouwen te steunen.

Daarnaast was het allerminst zeker of alle Kamerleden van de coalitiepartijen bereid waren het kabinet overeind te houden. Zo'n bloedig debat, met nog meer gezichtsverlies tot gevolg, wilde Rutte hoe dan ook voorkomen.

Lees hier de volledige verklaring van de aftredende minister-president Mark Rutte.