Jetten: ‘Wereldwijde klimaatprotesten laten zien dat veel mensen verandering eisen’

Minister Rob Jetten pleit in zijn Abel Herzberglezing voor stevig ingrijpen in de economie. Hij vindt dat we zijn doorgeschoten in het geloof in marktwerking en eigen verantwoordelijkheid.

Abel Herzberg draagt ons op om elkaar als mens te zien. Als hij de P.C. Hooftprijs van 1972 in ontvangst neemt, zegt hij daarover: “Ik had het gevoel dat daarmee slechts kon worden begonnen door begrip.”

Hoe geven we in deze tijd vorm aan de aandacht die Herzberg vraagt voor medemenselijkheid en empathie? Als minister voor klimaat en energie zie ik deze waarden als de kern van ons antwoord op de klimaatcrisis en energiecrisis. En onze opdracht om te zorgen voor elkaar en voor de aarde.

U kent de feiten. De aarde warmt op, de zeespiegel stijgt, de grond en lucht vervuilen. U kent ook de gevolgen. In Pakistan zijn dertig miljoen mensen getroffen door grote overstromingen. Miljoenen mensen vluchtten en vele honderden kwamen om. Somalië lijdt onder de ergste droogte in veertig jaar.

In Amor Fati schrijft Abel Herzberg: ‘De ellende kan nog zoveel toenemen, zij houdt op indruk te maken zodra zij eentonig wordt.’ We kennen de feiten. We kennen de gevolgen. Maar de ellende ‘went’. Tot je eigen huis onder water staat. Of je ’s nachts wakker ligt omdat je je energierekening niet kunt betalen.

Sommige gevolgen zijn minder zichtbaar, maar minstens zo catastrofaal. Van alle flora en fauna die Nederland in 1900 rijk was, is nog maar 15 procent over. In Europa overlijden elk jaar honderdduizenden mensen door luchtvervuiling.

Ondertussen is de energiecrisis, versneld door de aanval van Rusland op Oekraïne, een financiële ramp voor vele huishoudens. Dat vraagt om solidariteit met de slachtoffers van de Russische agressie én met de mensen die in heel Europa last hebben van hoge energieprijzen. Zoals ook de mensen die wereldwijd lijden onder de gevolgen van jarenlange klimaatverandering onze solidariteit en steun verdienen.

Grenzen aan de groei

Ik mag me dan de eerste minister voor klimaat en energie noemen, ik ben niet de eerste politicus die de urgentie voelt. Vijftig jaar geleden, in 1972, publiceerde De Club van Rome Grenzen aan de groei. In dit rapport verbonden wetenschappers voor het eerst alle moderne activiteiten die de aarde bedreigden. De conclusie: we zijn in rap tempo bezig de aarde uit te putten.

Hans van Mierlo, oprichter van mijn partij D66, was diep onder de indruk. Grenzen aan de groei werd een belangrijke inspiratiebron voor het gezamenlijke verkiezingsprogramma van D66, de Partij van de Arbeid en de Politieke Partij Radikalen: Keerpunt ’72.

De partijen begrepen dat goed overheidsbeleid niet kan bestaan zonder de mensen om wie het gaat daarbij te betrekken. Radicale democratisering was nodig. Ze begrepen ook dat klimaatbeleid hand in hand gaat met sociaal beleid. De fundamentele ongelijkheid in inkomen en bezit moest worden teruggedrongen. De progressieve drie vertaalden de waarden van empathie en medemenselijkheid naar een nationale opdracht: zorgen voor de aarde en voor elkaar.

Zelf ben ik geboren in 1987. Daarmee behoor ik tot de eerste generatie die de gevolgen van klimaatverandering op grote schaal merkt. En de laatste generatie die er iets aan kan doen voordat het onomkeerbaar wordt. Dat besef voel ik ten diepste.

Ik sta hier niet alleen in. Wereldwijde klimaatprotesten laten zien dat veel mensen verandering eisen. Ambitieuze plannen van regeringen en de Europese Unie laten zien dat verandering in de lucht hangt. Tekenen dat er een politiek keerpunt is, net als begin jaren zeventig. We zijn het aan onszelf en aan toekomstige generaties verplicht om nu hard, doortastend en diep in te grijpen.

Een grote omwenteling is nodig, nationaal en internationaal. De Braziliaanse milieuactivist Chico Mendes wist het scherp te verwoorden: “Ecology without class struggle is just gardening”. De rijkste 1 procent van de wereldbevolking stoot tweemaal zoveel CO₂ uit als de armste helft van de mensheid. De armste mensen krijgen de hardste klappen.

In Nederland stoten de tien grootste bedrijven drie keer zoveel uit als alle Nederlandse huishoudens bij elkaar. De scepsis van mensen om serieuze offers te brengen voor het klimaat kan ik daarom best begrijpen. Stoppen met vlees eten, geen vliegvakanties meer – wat voor zin heeft dat als energiereuzen nog altijd miljardenwinsten boeken? Als de fossiele industrie wereldwijd 700 miljard dollar per jaar aan overheidssubsidies krijgt, zoals blijkt uit gegevens van het Internationaal Energieagentschap en de Oeso?

Een doorgeschoten geloof in marktwerking en eigen verantwoordelijkheid maakte ons de afgelopen decennia blind voor de groeiende ongelijkheid die dit veroorzaakte.

Macht concentreert zich steeds meer in enkele monopolies van miljardenbedrijven, terwijl de vrije markt steeds minder vrij wordt. De winst van de één gaat ten koste van het welzijn van de ander. De winst van een paar bedrijven gaat ten koste van het algemeen belang. En onze eindeloze productie en consumptie gaan ten koste van een eindige aarde.

Met deze trend wil ik breken. Daarvoor moeten we drie dingen doen:

Ten eerste, stevig ingrijpen in de economie, ten gunste van mens en natuur.

Ten tweede, zorgen dat iedereen mee kan komen met de grote veranderingen van deze tijd.

Ten derde, organiseren dat mensen inspraak en invloed hebben op hoe we Nederland vormgeven.

Zorgen voor elkaar en zorgen voor de aarde vraagt om rechtvaardige en democratische politiek: niemand mag achterblijven en iedereen moet mee kunnen doen. Dat is de opdracht die ik voel als sociaal-liberaal politicus.

Stevig ingrijpen

Ik kom op de eerste trendbreuk. De grootste vervuilers moeten het ingrijpendst hervormen. De tijd van vrijblijvendheid is definitief voorbij. We gaan ondernemers en bedrijven helpen om te verduurzamen, maar zullen dat ook afdwingen. Dat vereist een overheid die duidelijk richting geeft en normen stelt. We staan niet langer aan de zijlijn aan te moedigen, maar grijpen actief in op de markt om klimaatverandering tegen te gaan en verduurzaming te versnellen.

We geven duidelijkheid aan bedrijven en burgers door duurzame alternatieven tot norm te maken. Heel simpel: vervuilende zaken worden stap voor stap verboden, schone opties verplicht. We zetten een eerlijke prijs op de uitstoot van broeikasgassen, zodat de rekening bij de vervuiler komt te liggen. Zo verhogen we de CO₂- en vliegbelasting.

De komende jaren gaan we fors investeren in de productie, import en het transport van groene waterstof. Die zal de eerste jaren nog schaars zijn. Welke bedrijven mogen daar dan gebruik van maken? Is dat een pure vrije markt, of wil je als overheid juist de bedrijven helpen die de grootste potentie hebben voor onze duurzame economie? De vraag stellen, is hem beantwoorden.

Daarnaast grijpen we in op de energiemarkt om te voorkomen dat huishoudens in geldnood komen. Jarenlang was maximale keuzevrijheid het credo voor energiecontracten. Dat leidde in Nederland tot lagere prijzen, maar nu de wereldmarkt onder druk staat, wordt de consument opgezadeld met variabele prijzen en nul komma nul voorspelbaarheid. Ik wil die balans herstellen: bedrijven verplichten ook langetermijncontracten aan te bieden, in ruil voor een reële overstapvergoeding als de consument tussentijds wil switchen.

Daarnaast werk ik intensief aan afspraken met energieleveranciers om te voorkomen dat mensen in de komende winter letterlijk en figuurlijk in de kou komen te staan. Dat komt bovenop de maatregelen die we nu al treffen: verlaging van de energiebelasting en btw, en de energietoeslag voor de laagste inkomens.

Medemenselijkheid

Dat brengt me op de tweede trendbreuk. Iedereen moet mee kunnen komen met de grote veranderingen van deze tijd. Dat vergt rechtvaardig beleid.

In de afgelopen decennia heeft de overheid daar te weinig oog voor gehad. Sterker nog, de ongelijkheid tussen mensen nam toe. De rijkste 10 procent van de mensen bezit bijna twee derde van het vermogen in Nederland. Vooral jonge mensen, mensen met tijdelijke contracten en lage inkomens kunnen geen huis vinden. En de mensen die praktisch geschoold zijn, werken vaker in onzekere banen.

Op dit moment stijgt onze energierekening in razend tempo. De hoge prijzen van gas en elektriciteit raken de armste mensen het hardst, temeer omdat zij vaker in slecht geïsoleerde huizen wonen.

Medemenselijkheid en empathie beginnen daar. We geven niet alleen financiële steun aan mensen die de rekeningen niet kunnen betalen. We investeren 4 miljard euro in verduurzaming van woningen, zodat juist ook deze huishoudens een prettige woning met een lage energierekening en eigen zonnepanelen kunnen hebben.

Inspraak en invloed

De derde trendbreuk: mensen inspraak en invloed geven. In een tijd van crises, grote onzekerheden en soms ronduit beangstigende scenario’s lijken empathie en medemenselijkheid vaak als eerste te sneuvelen. Dat zien we in de asiel- en de stikstofcrisis. En dat zien we in de klimaatcrisis. Mensen die pleiten voor snelle en harde klimaatactie staan vaak lijnrecht tegenover de mensen die het gevoel hebben dat de overheid er niet voor hen is.

De aanvallen op mij als persoon – als minister voor klimaat en energie en als D66’er – zie ik dagelijks. Op Twitter, in de brievenbus, aan de voordeur. Dat raakt mij.

Die persoonlijke aanvallen begrijp ik niet. Ze passen niet bij de manier waarop we in Nederland met elkaar om willen gaan. Wat ik wel begrijp, is dat de politiek zélf het vertrouwen van mensen heeft aangetast. Door niet te luisteren. Door geen menselijkheid te tonen. Door mensen geen zeggenschap te geven.

Abel Herzberg waarschuwde: “Het centrale probleem in het leven is dat ‘willen’ niet genoeg is. Willen moet je kunnen. En blijkbaar kunnen de mensen het niet.”

De klimaatdrammer in mij zegt soms: we hebben niets te willen, we moeten dóen. En de mensen die niet kunnen, gaan we helpen. De urgentie maakt het verleidelijk naar technische oplossingen te grijpen en de experts de touwtjes in handen te geven. Sommigen stellen zelfs voor de democratie tijdelijk tussen haakjes te zetten.

Maar zo werkt het niet. Uit onderzoek blijkt het omgekeerde: hoe democratischer het land, hoe ambitieuzer het klimaatbeleid. Alleen als we mensen inspireren om mee te beslissen en de politiek een zaak maken van de mensen zelf, kunnen we verwachten dat mensen elkaar enthousiast maken voor de noodzakelijke oplossingen.

Burgerforum

Een veelbelovende vorm is het burgerforum. Hier buigt een groep willekeurig gekozen burgers uit alle lagen van de samenleving zich samen over een maatschappelijke vraag om daar antwoorden op te formuleren. In andere landen blijkt dit een succes. Burgerfora leiden tot vernieuwend en daadkrachtig klimaatbeleid.

Democratisering van beleid vergt meer dan een burgerforum. Verschillende voorbeelden van inspraak en invloed stemmen mij optimistisch. Bijvoorbeeld in Nieuwleusen, waar een windpark staat waar de omwonenden samen eigenaar zijn en de winsten delen. Dit soort creatieve, inspirerende initiatieven wil ik stimuleren. Zo ziet mijn Nederland van de toekomst eruit.

In 2072 vieren we het honderdjarige jubileum van Grenzen aan de groei. In een land waarin we anders produceren, wonen, eten, werken en reizen. Onze economie richt zich op welzijn in plaats van welvaart. Natuur is – meer dan een grondstof – een bron van leven, vermaak en verwondering.

Vijftig jaar geleden gaven de Club van Rome en de drie partijen van Keerpunt 1972 al de richting aan: het is onze opdracht om te zorgen voor de aarde en voor elkaar. Het is aan ons om de aarde leefbaar en gezond door te geven aan volgende generaties.

Dit is een verkorte versie van de Abel Herzberglezing die Rob Jetten zondag hield in de Rode Hoed. U kunt de volledige lezing hier terugkijken:

Lees ook:
Jetten: Vaste energiecontracten keren terug, met prijszekerheid

Het kabinet dwingt energiebedrijven tot het aanbieden van langdurige contracten met een vaste prijs.