In Europa gaan we vaker naar de stembus, voor minder democratie

De stemhokjes werden weer afgestoft, rode potloden klaargelegd en stembiljetten netjes gevouwen. Geroutineerd sleepten de Spanjaarden zich zondag naar de stembus. Voor de vierde keer in vier jaar tijd; het wilde namelijk steeds maar niet lukken een stabiele regering te vormen. En daar staan de Spaanse politici zeker niet alleen in. Veel Europese collega’s hebben moeizame formatieperiodes achter de rug. Zo vergaderden de Zweden vier en de Nederlanders zeven maanden over een nieuwe coalitie. De Belgen proberen al bijna een half jaar een regering te vormen; nog niet zo lang als in 2010-2011 toen ze maar liefst 541 dagen onderhandelden.

De stembus geeft – zo lijkt het – politici geen duidelijke richting meer waar het volgens de kiezers heen moet met hun land. Nee, als de laatste stem is geteld wacht vooral een heel ingewikkelde puzzel die ze moeten zien op te lossen. Een puzzel, die op veel plekken in Europa uit steeds meer stukjes bestaat, omdat er vooral aan de randen flink wat partijen bij zijn gekomen. Zo hoefden de Spaanse politici voorheen alleen maar te bepalen welk puzzelstuk het grootst was, die van de rechtse Volkspartij of die van de linkse Socialistische partij. Maar met de komst van onder meer het populistische Podemos en het nationalistische Vox zijn daar het afgelopen decennium heel wat stukjes bijgekomen.

Die in elkaar passen lukte premier Sanchez afgelopen zomer niet, met een nieuwe stembusgang als gevolg. Verrassend genoeg viel Sanchez dit keer al na twee vergaderdagen opgelucht Podemos-leider Iglesias in de armen omdat ze een akkoord hadden bereikt terwijl er aan de stemverhoudingen weinig was veranderd. Het nieuws heeft Ingrid van Biezen, hoogleraar politicologie aan de universiteit Leiden, verrast. “Ik had met deze uitslag – eigenlijk opnieuw een weerslag van de versplintering in Spanje – niet verwacht dat het zo snel zou gaan.”

Hoopvol is het wel, vindt ze, en wellicht het begin van een omslag van de politieke cultuur in Spanje waarbij compromissen sluiten en coalities smeden voorheen nauwelijks plek hadden. Toch wil Van Biezen niet te vroeg juichen. “Er moet nog een meerderheid in het parlement gevonden worden. En ook de polarisatie, waar Spanje traditioneel al veel last van heeft, is met dit akkoord niet zomaar verdwenen. Je kunt je ook afvragen of de hete hangijzers die een paar maanden geleden de vorming van een regering nog in de weg stonden, nu echt beslecht zijn.” Anders zou het zomaar kunnen dat de Spanjaarden binnenkort voor een vijfde keer naar de stembus moeten sloffen.

Versnipperd

Niet alleen Spanje, een groot deel van het Europese politieke landschap ligt er sinds een jaar of tien versnipperd bij. Een landschap waarin regelmatig nieuwe partijen opdoemen. Zoals het radicaal-rechtse AfD in Duitsland, de populistische Vijfsterrenbeweging in Italië en Forum voor Democratie in Nederland. Die politieke versnippering lijkt misschien een recent fenomeen maar de oorzaak hiervoor ligt al verder in het verleden, zegt politicoloog Tarik Abou-Chadi, van de universiteit van Zurich. “Al in de jaren tachtig nam de rol van kerken en vakbonden in de samenleving af. Dat zijn de instellingen die mensen aan politieke partijen koppelden. De samenleving is veel individualistischer geworden en daarmee de kiezers vluchtiger en minder trouw.”

Nieuwe politieke partijen spelen daar volgens Abou-Chadi op in, vaak getriggerd door specifieke gebeurtenissen. Zo kwamen rondom de financiële crisis in 2008 nieuwe partijen op. Het links-populistische Podemos vloeide voort uit de protestbeweging M-15 die door heel Spanje tenten opzette uit woede over de economische malaise en corruptie in het land. Ook de komst van grote groepen vluchtelingen naar Europa gaf nieuwe partijen – bijvoorbeeld het radicaal-rechtse AfD in Duitsland – een impuls.

Typisch voor deze partijen, zegt Abou-Chadi, is dat ze zich op één thema profileren, waarop ze beter zijn toegerust dan de traditionele partijen. “Ik vergelijk die oude middenpartijen graag met de grote warenhuizen van de jaren vijftig en zestig waar iedereen iets van zijn gading kon vinden. Tegenwoordig heb je veel kleine hippe boetiekjes of websites die veel beter kunnen inspringen op de laatste trends, net als de nieuwe kleine partijen snel aan de veranderende eisen van kiezers kunnen voldoen.”

De verbrokkeling levert bonte parlementen op met veel verschillende deelnemers. In Duitsland zitten nu bijvoorbeeld zeven partijen in de Bondsdag, in de Nederlandse Tweede Kamer zelfs dertien. Die kakofonie aan partijen biedt in elk geval aan elk wat wils. “Versplintering wordt snel als iets negatiefs gezien”, zegt Abou-Chadi. “Maar het betekent ook dat de politiek tegenwoordig minder groepen uitsluit. In de jaren zeventig was de politiek nog het exclusieve terrein van witte mannen.”

Gefrustreerde kiezer

Mensen vinden het fijn om zich vertegenwoordigd te voelen, zegt ook Sara Hobolt, onderzoeker bij de London School of Economics. “Dat zag je duidelijk bij de laatste verkiezingen in Duitsland. Onder de AfD-stemmers zaten veel mensen die bij eerdere verkiezingen thuis waren gebleven.” Er is volgens Hobolt wel iets geks aan de hand. “Want ook al voelen mensen zich meer vertegenwoordigd, hun vertrouwen in de politiek neemt af. Kiezers willen ook veranderingen zien.” En die, zo betoogt de Deense politicoloog , zijn juist lastig te realiseren als een stabiele regering ontbreekt.

Een vicieuze cirkel is dan al snel geboren want uit een sterk versplinterd landschap verrijst zelden een solide coalitie. Politieke verlamming ligt op de loer, of de zoveelste stembusgang. Het maakt kiezers boos, murw en gefrustreerd. Helemaal als hun partij het bij de verkiezingen goed heeft gedaan maar toch niet in de regering terechtkomt bijvoorbeeld omdat ze erg radicale standpunten inneemt. Een middenpartij die het minder goed heeft gedaan maar wel beter compromissen kan sluiten schuift dan gemakkelijker aan de onderhandelingstafel aan.

Verbrokkelde politiek kan hand in hand gaan met polarisatie, waarschuwt Van Biezen. “Partijen staan onverzettelijk tegenover elkaar en zijn niet bereid water bij de wijn te doen.” En dat heeft doorgaans geen positieve consequenties voor de democratie. “Dan kan – om uit de impasse te komen – de neiging ontstaan om de democratische regels een beetje op te rekken ten gunste van de bestuurbaarheid. Dat zie ik als potentieel risico. Zeker omdat het soms bijna ongemerkt kan gaan.”

Als voorbeeld noemt Van Biezen de rode kaarten die gevestigde partijen VVD en CDA bij de Tweede Kamer verkiezingen in 2017 kregen van de Orde van Advocaten, omdat ze in hun programma’s voorstellen deden die ingaan tegen de rechtsstaat. Het CDA stelde beperkende maatregelen rondom buitenlandse financiering van moskeeën voor. En de VVD wilde de stateloosheid invoeren voor Nederlanders die zich aansluiten bij een terroristische organisatie. Ze probeerden daarmee partijen als de PVV en Forum voor Democratie de wind uit de zeilen te nemen. “Ik wil niet zeggen dat hiermee de democratie meteen op instorten staat, maar ik vond het wel opvallend dat die partijen daar destijds heel luchtig over deden.”

Hoe kan in tijden van versnippering de democratie dan het best worden bewaakt? Abou-Chadi denkt dat de middenpartijen eerst maar eens moeten zorgen dat ze met hun tijd mee gaan zodat ze een alternatief bieden voor de mensen die nu naar de flanken uitwijken. “Ze moeten leren sneller in te spelen op thema’s die in de samenleving spelen.” En jongere kiezers aantrekken. “De gemiddelde leeftijd van de Duitse SPD-leden is tegenwoordig zestig plus.”

Nu en dan wordt ook geopperd verkiezingen anders te organiseren. Zo zou een hogere kiesdrempel in sommige landen kunnen helpen tegen de verbrokkeling. Van Biezen gelooft niet dat morrelen aan de kiesstelsels veel soelaas zal bieden. De fragmentatie – overal in Europa merkbaar – is volgens haar een onderdeel van de tijdgeest. “De manier waarop de versplintering zich manifesteert kan wel per kiesstelsel verschillen.” In het Verenigd Koninkrijk dat een meerderheidsstelsel heeft, vindt de verbrokkeling vooral binnen de gevestigde partijen zelf plaats. “De Conservatieve partij is bijvoorbeeld helemaal uiteengereten vanwege deze versplintering.” Het lukt maar niet om overeenstemming over brexit te krijgen, en dat komt de bestuurbaarheid van het land niet ten goede.

Niet voor lief nemen

In plaats van de regels van het spel aan te passen, heeft het volgens Van Biezen meer zin om de wetenschap, media en niet-gouvernementele organisaties te blijven versterken om hun kritische rol richting de macht goed te kunnen vervullen. En voortdurend scherp blijven. “Democratie is niet vanzelfsprekend. Democratie is ooit bevochten, soms met veel geweld. De laatste jaren zien we een erosie van de democratie in landen die we als stabiele democratieën zagen, en dat is wel verontrustend vind ik. Dan denk ik aan een land als Hongarije dat binnen de Europese Unie afglijdt richting een autoritair bestuur. Een paar decennia geleden droop daar het democratische optimisme nog van af. Nee, democratie moeten we echt niet voor lief nemen.”

Lees ook:

Links sluit in Spanje verrassend rap een coalitieakkoord

Twee Spaanse linkse partijen hebben snel na de verkiezingen een akkoord gesloten. Maar ze kunnen nog niet regeren.