Het viel reuze mee met de harde toon in campagnes, al doet de VVD zijn best

De verkiezingen waren nog ver weg toen deze winter een onderzoek verscheen over wat kiezers het meest bezighoudt. Driekwart van de Nederlanders maakt zich vooral zorgen over de polarisatie in het land, die volgens hen gevaarlijk toeneemt. Dat onderzoek – van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) – legde iets intrigerends bloot.

De wetenschappers van het SCP constateerden na gesprekken met bezorgde burgers dat feitelijk die polarisatie helemaal niet zo hard groeit. Onderlinge meningsverschillen tussen bevolkingsgroepen zijn niet of nauwelijks toegenomen. De standpunten verschillen misschien, maar langs bekende lijnen en met meer overlap dan mensen vaak denken. Het probleem zit ergens anders: mensen vóelen wel meer polarisatie. Ze wijzen dan naar de omgangsvormen in de politiek en naar de steeds hardere toon van het politieke en maatschappelijke debat. Dat is de polarisatie waar het land moe van is.

Een meningsverschil is nog geen polarisatie

Je mag hopen dat dat rapport op tafel heeft gelegen bij campagneteams van politieke partijen toen die de spotjes, oneliners en strategische aanvalsplannen bedachten die we de afgelopen weken uitgestort hebben gezien over het land. Er stond immers een indringend advies aan politici in. ‘Het is belangrijk om in het politieke debat een harde toon en vijandige houding te vermijden en de inhoud centraal te stellen. En om meningsverschillen niet meteen polarisatie te noemen’, aldus het adviesorgaan.

Heel voorzichtig zou je, ondanks de bijna neurotische hoevéélheid campagneboodschappen, bijna denken dat partijen zich de waarschuwing toch hebben aangetrokken. De campagne is in elk geval niet ontsierd geraakt door nare aanvallen op de ander. De kiezer werd tureluurs van tv-debatten tussen meer dan twintig partijen, maar de discussies bleven redelijk inhoudelijk, ondanks heftige politieke tegenstellingen.

Dit keer geen boerende politici

Als je op zoek wilt naar lichtpunten in de campagne: er was minder snoeiharde negative campaigning. In 2019 lanceerde de SP nog grove spotjes waarin PvdA-opponent ‘Brusselmans’ (Timmermans) boerend en schetend werd neergezet. Deze verkiezingen voerde Lilian Marijnissen een inhoudelijke campagne die vooral draaide om de eigen plannen en ideeën. Er was wel harde kritiek op concurrent PvdA, maar die ging om politieke verschillen.

Bij het CDA had de bittere overlevingsstrijd die de partij voert, kunnen leiden tot paniekerig om zich heen slaan, maar de campagne ging rustig over het eigen verhaal. Er waren geen uithalen naar concurrenten. Wopke Hoekstra vermeed dit keer ruzie te zoeken in het kabinet, zoals eerder de strategie was. Bij PvdA en GroenLinks is de campagne een experiment geweest in samenwerken en onderlinge verschillen soepel overbruggen.

Interne onvrede over VVD-spotje

Des te opvallender was de keuze van juist de grootste partij van het land. De VVD koos wel voor negative campaigning. Premier Rutte gebruikte harde taal richting links, die volgens hem ‘dingen gaan affikken als ze te groot worden’. Een VVD-spotje zorgde intern binnen de partij voor commotie, vanwege opzwepenende beelden waarin vreedzame klimaatactivisten op één lijn worden gezet met gewelddadige relschoppers, als een politiek extremistisch gevaar dat via de stembus gestopt moet worden. De jongerenafdeling JOVD was er geschokt over en noemde het spotje onnodig polariserend.

De grote vraag wordt vandaag of de kiezer het beloont. Als de wetenschappers van het SCP gelijk hadden met hun waarschuwing dat politici de harde toon moeten vermijden, dan gaat zo’n campagne niet werken. Maar als de kiezers het belonen – dan zit het met die polarisatie nóg een slag complexer dan gedacht.