Met zijn empathie en eerlijkheid heeft staatssecretaris Hans Vijlbrief de scepsis van veel Groningers overwonnen. Maar ook de staatssecretaris van mijnbouw heeft nog moeite om de vastgelopen herstel- en versterkingsoperatie los te trekken.
Als D66-leider Sigrid Kaag in januari 2022 aan Hans Vijlbrief vraagt of hij staatssecretaris van mijnbouw wil worden, is zijn eerste gedachte: wat wil ze nu eigenlijk van me? Thuis maken zijn kinderen al grappen waarin hij figureert met een helm en een pikhouweel.
Al heel snel komt Vijlbrief (59) erachter dat het een loodzware portefeuille betreft, waarin het zijn belangrijkste taak is om de Groningse gaskraan definitief dicht te draaien en een weg te vinden uit het moeras dat de herstel- en versterkingsoperatie is geworden. Tijdens zijn verhoor voor de parlementaire enquêtecommissie over Groningen noemt Vijlbrief het de zwaarste baan die hij heeft gehad. “Het is eervol, maar zwaarder dan wat ik heb gedaan.”
De commissie onder leiding van GroenLinks-Kamerlid Tom van der Lee presenteert haar bevindingen vrijdag in het Groningse Zeerijp. De Kamerleden onderzochten de gaswinning sinds de jaren vijftig en hoe die door aardbevingen en de Haagse reactie daarop verwerd tot een nachtmerrie voor de Groningers. De commissie heeft een vuistdik rapport afgeleverd, Vijlbrief zei al tegen televisieprogramma Pointer dat hij een ‘zeer ernstig rapport’ verwacht. Hij volgt de presentatie vrijdag in de stad Groningen, met maatschappelijke organisaties. Dat hij als staatssecretaris verantwoordelijk is voor de gaswinning, maakt dat al vanaf dag 1 gezinspeeld wordt op zijn vertrek, als de uitkomsten publiek zijn.
Diepe kloof
Al op de dag van zijn installatie, op 10 januari vorig jaar, ervaart Vijlbrief hoe diep de kloof is tussen Den Haag en Groningen. Tijdens een eerste kabinetsoverleg in het ministerie van algemene zaken ziet hij op zijn telefoon hoe Groningers in lange rijen staan te wachten voor een subsidie voor onderhoud. Er was niet genoeg geld voor iedereen, dus duizenden wachtenden gingen teleurgesteld weer naar huis.
Na afloop van het overleg staat de pers hem op te wachten. De journalisten ervaren dan direct Vijlbriefs on-Haagse eerlijkheid. Op de vraag hoe Vijlbrief de problemen met de subsidies gaat oplossen, antwoordt hij: “Dat weet ik niet.” Tijdens zijn enquêteverhoor: “Ik wist het ook gewoon echt niet. Ik dacht: ik ga hier nu niet iets staan beloven wat ik misschien niet kan nakomen. Toen ben ik gauw doorgelopen.”
Toen Vijlbrief tijdens de vorige kabinetsperiode staatssecretaris van financiën was, zag zijn politiek assistent, Jurjen Hoekstra, hoe Vijlbriefs eerlijkheid soms ook tegen hem kan werken. “Veel bewindspersonen gaan als ze iets niet weten een heel uitgebreid verhaal houden en laten de klok wegtikken. Vijlbrief zegt: ‘Dat weet ik niet’, of ‘Ik zoek het uit’. Enerzijds waardeert de Tweede Kamer dat, maar ze gaan er in het debat ook soms mee aan de haal.”
Al in zijn eerste werkweek als staatssecretaris van mijnbouw besluit Vijlbrief dat hij regelmatig in Groningen zal gaan werken. Omdat het volgens hem de enige manier is om het vertrouwen te herstellen.
Precies dat onderdeel van de baan valt hem zwaar. Het is namelijk heel anders dan hoe hij te werk ging in zijn vorige, meer technische banen. De doctor in de economie heeft een lange carrière als ambtenaar achter de rug. In 1992 begint hij op het ministerie van economische zaken. In 2010 krijgt hij voor het eerst met Groningen en de gaswinning te maken, als directeur-generaal energie, telecom en markten.
Het contrast met hoe hij zich nú met Groningen bezighoudt, is enorm. Hij stipt het aan tijdens zijn verhoor: “Een aspect dat nooit aan de orde is geweest in die bijna anderhalf jaar dat ik directeur-generaal energie was, is de veiligheid. Gewoon niet! Het woord ‘veiligheid’ viel niet en het woord ‘aardbevingen’ ook niet.”
Goed voor de schatkist
Het is veelzeggend voor de manier waarop op het ministerie, zeker tot de zware beving van magnitude 3,6 bij Huizinge in 2012, tegen de aardgaswinning werd gekeken. Vooral goed voor de schatkist, aan de Groningers dacht niemand.
Vanwege zijn goede zorgen voor de staatsfinanciën, wordt Vijlbrief in 2011 thesaurier-generaal bij het ministerie van financiën, zeg maar de schatkistbewaarder. In die rol houdt hij zich geen moment bezig met Groningen, erkent hij afgelopen najaar. Tijdens die crisisjaren staat alles in het teken van het redden van de euro.
Eén van zijn taken is om voor lange Brusselse onderhandelingen de pers bij te praten namens de Eurogroep, de Europese ministers van financiën. Voor de journalisten is het wennen. Vijlbrief had een nogal kleurrijke Oostenrijkse voorganger, voor wie de zaal altijd bomvol zat. Vijlbrief is vaak knorrig en snel geïrriteerd. Voor journalisten met een gebrek aan technische kennis, heeft hij weinig geduld.
Het is een kant van Vijlbrief die de ambtenaren op het ministerie ook van hem kennen. De staatssecretaris is zeer intelligent en hij stelt hoge eisen aan zijn omgeving. En dat merken medewerkers die in zijn ogen niet hard genoeg hun best doen, of die niet eerlijk zijn. Hij kan best weleens boos worden, zegt voormalig assistent Hoekstra. “Hij probeert het daarna wel altijd weer goed te maken. En de mensen dicht bij hem vertrouwt hij zeer. Met sommigen werkt hij al sinds de eurocrisis samen. En zij lopen met hem weg.”
Dat komt ook doordat Vijlbrief altijd oog heeft voor de personen met wie hij te maken heeft. En niet alleen omdat hij ze nodig heeft om iets gedaan te krijgen. ChristenUnie-Kamerlid Pieter Grinwis onderhandelde tijdens de kabinetsformatie met Vijlbrief over de financiële paragraaf van het regeerakkoord. Nog altijd als hij Vijlbrief tegenkomt, informeert die hoe het gaat. De twee kwamen erachter dat ze allebei Nederlands Hervormd zijn. Als ze beiden in de plenaire zaal van de Kamer zijn, stuurt Vijlbrief altijd even een appje. “In een debat over de coronasteunpakketten kreeg ik een plagerig berichtje van hem: ‘Goed dat je opkomt voor de sekswerkers’.”
Harde onderhandelaar
Tijdens de formatie was Vijlbrief een harde onderhandelaar, zegt Grinwis. “Hij eiste soms dingen op, zoals miljarden voor onderwijs, anders zou hij de onderhandelingen direct afbreken.” Grinwis plaatst Vijlbrief aan de rechterkant van D66, waardoor hij als CU’er soms moest opboksen tegen een blok van VVD, CDA en D66. “En hij heeft geen moeite om chagrijnig te zijn en de gesprekken voor een dag te beëindigen.” Dat deed Vijlbrief overigens ook vaak om een andere reden: de D66’er is een fanatiek sportvolger, en dan met name Feyenoord en Formule 1. De formatie speelde in de periode dat Max Verstappen voor het eerst wereldkampioen kon worden. Grinwis: “Hij volgde zelfs de vrije trainingen.”
Verder heeft Vijlbrief niet zoveel hobby’s. De weekenden brengt hij liefst door met het lezen van dossiers en artikelen over maatschappelijke vraagstukken. Door zijn grote dossierkennis en imponerende carrière had Vijlbrief volgens Grinwis een ‘natuurlijke leidersrol’ in de formatiegesprekken. De andere onderhandelaars zaten met een onuitgesproken overtuiging aan tafel: dat ze zaken aan het doen waren met de aanstaande minister van financiën.
Het is in Den Haag een publiek geheim dat Vijlbrief de ambitie en wens had om Financiën te leiden. In de kabinetsformatie gaat de meest prestigieuze ministerspost na het premierschap traditioneel naar de tweede partij, D66 dus. Maar partijleider Kaag besloot zelf dit ministerschap naar zich toe te trekken.
Ontzag voor de Tweede Kamer
Mensen die met Vijlbrief werken, vermoeden dat hij teleurgesteld moet zijn geweest, toen Kaag tegen hem begon over mijnbouw. Maar dat heeft hij nooit laten merken. Hoekstra, zijn vorige assistent: “Ik heb hem nooit horen balen erover.” Hij wijst erop dat Vijlbrief wel als één van de weinige D66-bewindspersonen uit Rutte III op de kieslijst stond, op plek 12. Hoekstra: “Hij heeft ontzag voor de Tweede Kamer als volksvertegenwoordiging. Hij vond het oprecht een eer om in de Tweede Kamer te worden gekozen en hij was ook Kamerlid geworden als hij niet voor het kabinet was gevraagd. Ook zijn vorige staatssecretariaat vond hij zeer eervol om te doen, en dat geldt denk ik ook voor zijn nieuwe post.”
Dat is inderdaad wat Vijlbrief zegt tijdens zijn verhoor in oktober, evenals dat hij de baan heeft onderschat. Vooral de gesprekken met de Groningers en hun gevoel van onmacht doen hem het gewicht van de functie voelen. Hij vertelt hoe een vrouw die al jaren kampt met schade- en versterkingsproblemen aanvankelijk strijdvaardig met hem in gesprek gaat, maar vervolgens drie kwartier lang huilt. “Deze mensen zijn natuurlijk verdrietig over de aardbevingen, de versterking en de schade, maar ze zijn eigenlijk vooral verdrietig over hoe ze door de overheid worden behandeld. En dat ben ik. Ik zit tegenover hen. Ik ben op dat moment de overheid.”
De Groningers vinden Vijlbrief empathisch. Bovendien waarderen zij, net als Kamerleden, zijn eerlijkheid.
Jan Wigboldus, de voorzitter van belangenorganisatie Groninger Gasberaad, haalt in herinnering hoe Vijlbriefs voorganger Henk Kamp in 2015 én 2016 in Groningen kwam vertellen dat hij ‘even 3000 huizen ging versterken’. “Terwijl er na dat eerste jaar nog geen dertig waren gerealiseerd. Ik geloof dat we vorig jaar pas de 3000 hebben aangetikt.” Over de huidige bewindspersoon is hij beter te spreken, die doet geen loze beloftes: “Gaandeweg durf ik de stelling aan dat we het minder getroffen hadden kunnen hebben.”
CU-Kamerlid Grinwis denkt dat Vijlbriefs stelligheid er voor een groot deel aan heeft bijgedragen dat er na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne in Nederland geen groot debat is losgebarsten over het oppompen van meer Gronings gas. Vijlbrief was direct zeer uitgesproken: slechts in een noodsituatie, als er geen gas meer is om te koken of als ziekenhuizen niet verwarmd kunnen worden, gaat de gaskraan open. Niet om de gasprijzen te drukken, of omdat buurlanden het vragen. Grinwis: “Daardoor heeft het debat om meer gas op te pompen totaal geen zuurstof gekregen.”
Ook PvdA-Kamerlid Henk Nijboer, die het gasdossier al jaren kritisch volgt, vindt dat Vijlbrief het beter doet dan zijn voorgangers. “De vorige minister Wiebes was een ingenieur, die de gaswinning stopzette, maar daarna óók het herstel en de versterking stillegde, wat voor grotere problemen zorgde. Tijdens debatten legde hij steeds uit waarom het niet anders kon. Van Vijlbrief hoor ik dat hij de dingen nog niet heeft opgelost, maar dat hij wel vindt dat het anders moet, omdat het te lang duurt.” Dat Vijlbrief geregeld naar Groningen gaat, vindt Nijboer niet meer dan normaal. “Zo hoort het. Het is eerder bijzonder dat zo weinig andere bewindslieden dit doen of deden.”
Nog geen grote stappen
Tegelijkertijd lukt het ook Vijlbrief nog niet om grote stappen te zetten met het herstel en de versterking. De dit voorjaar gelanceerde dorpenaanpak, waarbij de planning en uitvoering van de versterking zoveel mogelijk in samenspraak met de bewoners gebeurt, is nog niet op gang gekomen. Nijboer ziet dat de staatssecretaris net als zijn voorganger worstelt om resultaten te boeken: “Het is makkelijker om empathisch te zijn dan om een aanpak echt tot uitvoering te brengen.”
Jan Wigboldus van het Gasberaad vraagt zich af of je dat Vijlbrief kunt aanrekenen. “De fouten zijn in het verleden gemaakt. Als er toen wat beschaafder en minder hebberig met het Groninger gas was omgegaan, dan hadden we nu misschien nog gas kunnen oppompen.”
Toen vorig jaar bekend werd dat er staatssecretarissen voor mijnbouw én voor toeslagen zouden aantreden, was de cynische reactie van Binnenhofwatchers dat die twee wel zouden worden geofferd na de presentatie van de enquête-rapporten naar die kwesties. In Den Haag wordt immers graag gekeken naar wie zijn of haar verantwoording moet nemen.
Vijlbrief zelf zei al dat zijn ‘koffer klaarstaat’. “Als ik een sta-in-de-weg ben voor het uitvoeren van de versterkingsoperatie, ga ik weg.” PvdA’er Nijboer wil niet vooruitlopen op de conclusies, maar hij zou het vreemd vinden als één bewindspersoon moet vertrekken, terwijl zoveel kabinetten in het verleden Groningen als wingewest hebben gebruikt.
Wigboldus vindt de vraag of de staatssecretaris zou moeten vertrekken ‘Haags gedoe’. “Daar wil ik graag van verschoond blijven.” Een vertrek van Vijlbrief zou de problemen in Groningen nog eens met één à anderhalf jaar verlengen, verwacht hij. “Als Barbertje moet hangen, dan kunnen we over een jaar weer dit gesprek hebben en weer vaststellen dat het met het herstel allemaal niet opschiet.”
Lees ook:
Het nieuwe dorpshuis moet het verscheurde Zeerijp weer lijmen
De aardbevingsellende overschaduwt het Noord-Groningse Zeerijp. Vrijdag presenteert de enquêtecommissie haar eindrapport over de Groningse gaswinning in het dorp. ‘Het voelt oneerlijk.’
