Gaat Den Haag het EU-handelsbeleid de nek omdraaien?

Het waren woorden die sommigen destijds afdeden als krokodillentranen van een Brusselse dramaqueen. “Dit zou wel eens ons laatste vrijhandelsakkoord kunnen zijn, als we er niet in slagen mensen ervan te overtuigen dat wij onderhandelen om hun belangen te beschermen.”

De datum was 20 oktober 2016, de spreker Donald Tusk – toenmalig voorzitter van de Europese Raad – en het handelsakkoord waarover hij het had was Ceta, een afkorting van een lange naam. Dat was de zwaarbevochten overeenkomst die de Europese Unie aan het sluiten was met Canada. Die stuitte in de laatste fase op een onverwachte hindernis: het parlement van het kleine Wallonië.

Argwaan over voordelen van handelsakkoorden

Inmiddels, bijna zeven jaar later, kunnen we de uitspraak van Tusk profetisch noemen. Wallonië werd in 2016 met moeite binnenboord gehaald en het Nederlandse parlement heeft Ceta na jarenlang geworstel pas vorig jaar geratificeerd. Maar nog steeds hebben liefst tien EU-landen dat niet gedaan.

Met welk deel van de wereld de Europese Commissie ook onderhandelt over het verbeteren van de handelsrelatie, en hoe vlotjes die onderhandelingen ook mogen gaan, ‘Brussel’ weet inmiddels dat een goede afloop allesbehalve zeker is. Want de ‘mensen’ over wie Tusk het had, zijn mondige EU-burgers en hun volksvertegenwoordigers, die zich inderdaad steeds lastiger laten afschepen met mooie praatjes over de voordelen van handelsakkoorden.

Dat gaat nu ook op voor de beoogde deal tussen de EU en Mercosur, het economische samenwerkingsverband van Argentinië, Brazilië, Paraguay en Uruguay. Liefst twintig jaar van onderhandelingen leidden in 2019 tot een principe-akkoord, maar dat belandde meteen in de ijskast – zeg maar gerust een vrieskist. De temperatuur bereikte een dieptepunt met het Braziliaanse presidentschap (2019-2022) van de rechts-populist Jair Bolsonaro, die niet zo veel moeite had met de massale ontbossing van het Amazone-gebied.

Het nieuwe offensief van de Partij voor de Dieren

Zijn plek is op 1 januari overgenomen door de linkse Lula da Silva. Daarmee is binnen de EU de roep luider geworden om het EU-Mercosur-verdrag te ontdooien en in werking te laten treden.

Die ontwikkeling is voor de Partij voor de Dieren (PvdD), van meet af aan tegen dit verdrag, reden om opnieuw in actie te komen. Dinsdag nam de Tweede Kamer een motie aan van PvdD-fractieleider Esther Ouwehand. Daarmee wordt de Mercosur-deal aan flarden geschoten en het kabinet zelfs opgeroepen om andere EU-landen hierin mee te krijgen.

De steun van regeringspartij ChristenUnie hielp die motie aan een meerderheid, zoals dat ook het geval was bij een eerdere Mercosur-motie van de PvdD, uit 2020.

Eén tegenstem is genoeg

Inwerkingtreding van het vrijhandelsverdrag vereist, net als bij Ceta, ratificatie door de parlementen van alle 27 lidstaten. Eén tegenstem is genoeg om het akkoord te torpederen. De Kamermotie van deze week weegt dus zwaar.

Na de stemming daarover vroeg Ouwehand om een kabinetsbrief, het liefst nog voordat de EU-handelsministers (onder wie Liesje Schreinemacher) deze donderdag en vrijdag informeel bijeen zouden komen in Stockholm. Maar die brief kreeg ze niet, laat staan de toezegging dat Schreinemacher de motie zou uitvoeren door in de Zweedse hoofdstad kond te doen van het parlementaire ‘nee’.

“De positie van het kabinet is onveranderd”, zei de VVD-minister voor buitenlandse handel en ontwikkelingssamenwerking dinsdagavond tijdens een commissiedebat in de Kamer. Haar voorganger Sigrid Kaag (D66) had na de eerste motie uit 2020 al geantwoord dat het kabinet eerst alle dichtgetimmerde stukken over het akkoord wil inzien voordat het met een standpunt komt. Die stukken zijn er nog steeds niet, althans niet volledig.

Weer wordt gegrepen naar een inlegvel

De Europese Commissie werkt met Mercosur aan een inmiddels traditioneel ‘inlegvel’, hoofdzakelijk met extra duurzaamheidseisen. Ook Ceta en het EU-Oekraïne-associatieakkoord kregen zo’n cosmetische nabehandeling, het laatste na het Nederlandse referendum van april 2016.

Hoewel het kabinet dus zogenaamd geen standpunt heeft over het EU-Mercosur-verdrag, kan Schreinemacher niet verhullen dat ze vóór mondiale vrijhandel is – je bent VVD’er of je bent het niet. In een eerste reactie op de Ouwehand-motie wees ze dinsdag op eerdere moties, waarin de Kamer onder meer oproept tot een betere internationale spreiding van gevoelige importproducten.

“Als u mij vraagt: zorg voor toegang tot grondstoffen, zodat we niet alleen afhankelijk zijn van één groot land in Azië; zorg dat we als Europa meer als geopolitieke speler op het wereldtoneel kunnen verschijnen, dan kunnen handelsverdragen daarvoor een belangrijk instrument zijn”, aldus Schreinemacher.

Argentinië of China?

Zo is Argentinië een voorname concurrent van China bij de winning van koper en van lithium, ook wel de ‘olie van de 21ste eeuw’ genoemd. Het lichte metaal lithium is een belangrijke grondstof voor de productie van batterijen. Verder is Latijns-Amerika een veelbelovende regio voor de productie van het zogeheten groene waterstof, eveneens belangrijk voor de energietransitie.

De motie-Ouwehand c.s. keurt het Mercosur-akkoord onder meer af wegens ‘oneerlijke concurrentie voor Europese boeren’. Ook ChristenUnie-fractievoorzitter Mirjam Bikker zei dinsdag in deze krant dat de bescherming van de Nederlandse boeren, die het vanwege de stikstofcrisis toch al niet makkelijk hebben, zwaar weegt in het partijstandpunt.

Landbouw maakt (volgens cijfers uit 2020) niet meer dan 1,4 procent uit van de hele Nederlandse economie; ruim 6 procent als je de hele agro-industrieketen erbij betrekt. Vooral het bedrijfsleven (inclusief het midden- en kleinbedrijf) en de dienstensector zouden profiteren van het wegnemen van de handelsbelemmeringen met Zuid-Amerika. Nu hanteren beide handelsblokken nog wederzijdse tarieven uiteenlopend van 14 tot 35 procent op onder meer auto’s, medicijnen en machines.

Ondernemersorganisatie VNO-NCW is voorstander van het EU-Mercosur-akkoord. “Voor de EU opent het verdrag een grote markt waar zij een bijdrage kan leveren aan het tegengaan van armoede”, aldus beleidssecretaris Laura Stam vorige maand in een bijdrage op de VNO-NCW-website.

Kan Europa nog wel handelsakkoorden sluiten?

Schreinemacher raakt met haar woorden ‘geopolitieke speler op het wereldtoneel’ een breed bediscussieerde snaar. Wordt Europa door de ogen van de rest van de wereld – inclusief een loerend China – nog wel serieus genomen als ze niet eens in staat is om, door stroperige besluitvorming en intern verzet, handelsakkoorden te sluiten?

‘Die afkeer van handelsverdragen is een teken van de tijd. Ze reflecteren een afkeer van de technocratie en spelen in op nationale gevoelens en protectionisme’, schreef Rob de Wijk, analist internationale betrekkingen, in juni 2020 in zijn Trouw-column. ‘Voor een land dat de afgelopen 25 jaar vijf procent van zijn economische groei te danken heeft aan handelsliberalisatie is die politieke houding een regelrechte bedreiging voor de welvaart.’

Het Nederlandse parlement staat niet alleen in Europa. Frankrijk heeft een reputatie op te houden als het gaat om protectionisme, of dat nou nationaal is of Europees. “Een overeenkomst met Latijns-Amerikaanse landen is niet mogelijk als ze de klimaatakkoorden van Parijs niet respecteren zoals wij en als ze niet dezelfde milieu- en gezondheidsregels respecteren die wij onze producenten opleggen”, zei de Franse president Emmanuel Macron vorige maand.

Binnen de EU zijn de huidige voorzitter Zweden en Spanje de meest uitgesproken voorstanders van het handelsverdrag.

Het vingertje van de vroegere kolonisator

Wat in de Europese discussie onderbelicht blijft, zijn geluiden uit de Mercosur-landen zelf. Ze hebben alle vier een koloniale geschiedenis: dat moralistisch opgeheven vingertje van Europa hebben ze vaker gezien. Tegen die achtergrond is het verleidelijk om zaken te doen met China.

De EU vraagt veel van hen, wat verlangen ze daarvoor terug? Een vrijhandelsakkoord zou immers voordelig moeten zijn voor beide partijen. Mocht dat inlegvel met extra duurzaamheidseisen er inderdaad komen, dan eist Mercosur wellicht meer toegang tot openbare aanbestedingen in de EU-markt, of meer protectionisme voor de eigen economie.

Braziliaanse steun voor een handelsakkoord met de EU is bovendien geen gelopen koers met Lula als president. Als stevig linkse oud-vakbondsman denkt hij het zijne van de globalisering. Bovendien heeft zijn progressieve regering te maken met flinke tegenwind vanuit een conservatief parlement, met ook al een sterke boerenlobby.

PvdD: ‘Steun de Amazonebevolking’

De discussie overziend, heeft PvdD-fractievoorzitter Ouwehand weinig begrip voor degenen die komen aanzetten met argumenten over geopolitiek en waarschuwingen tegen dat vermeende Europese moralisme. “Er is niets moralistisch aan als we de aarde leefbaar willen houden voor toekomstige generaties. Het zijn júist de oorspronkelijke bewoners van de Amazone die de Tweede Kamer hebben gesmeekt om dit verdrag tegen te houden. Wij staan dus juist aan de kant van de mensen daar, die vechten voor mensenrechten en het klimaat.”

Over de rol van de Europese Commissie als hoofdonderhandelaar bij vrijhandelsverdragen is Ouwehand kritisch. “De EU wil een waardengemeenschap zijn, met respect voor de mensenrechten en bescherming van het klimaat. Dan kun je geen neoliberale handelspolitiek voeren die daar dwars tegen ingaat.”

Lees ook:
ChristenUnie rebelleert met stem tegen handelsakkoord tussen EU en Mercosur

Mirjam Bikker van de ChristenUnie legt aan Trouw uit waarom haar fractie afwijkt van de drie coalitiegenoten en zich keert tegen een Europees handelsverdrag met Zuid-Amerika. Ze hoopt op ‘voortschrijdend inzicht’ bij D66 en CDA.

Een gevaarlijk sentiment voor Nederland: de politieke afkeer van handelsverdragen

Column van Rob de Wijk uit juni 2020 over de Nederlandse bezwaren tegen het EU-Mercosur-handelsverdrag.