‘Formatie moet weer achter gesloten deuren’

Kabinetsformaties zouden voortaan volledig in vertrouwelijkheid moeten plaatsvinden. De politiek zo gewenste ‘transparantie’ heeft in 2021 juist bijgedragen aan meer ‘achterdocht’ en ‘wantrouwen’. Ga daarom vooral weer formeren in beslotenheid, luidt het advies van de commissie Evaluatie formatie 2021 onder leiding van emeritus-hoogleraar Carla van Baalen aan de Tweede Kamer. De zo geroemde transparantie en nieuwe bestuurscultuur zorgden in de laatste formatie feitelijk voor een vertrouwenscrisis.

“Alle tijdens de kabinetsformatie gevoerde gesprekken moeten vertrouwelijk zijn, zowel die plaatsvinden onder leiding van een verkenner als die onder leiding van informateurs en formateur”, schrijft de commissie. Vertrouwelijkheid is volgens de commissie zelfs “een voorwaarde voor succesvolle gesprekken en onderhandelingen”. Al mogen de formerende partijen samen besluiten welke informatie wel publiek wordt.

Dit advies is een flinke streep door de wens van de Tweede Kamer om een nieuwe bestuurscultuur te realiseren. Voor een groot deel van de Kamer staat die nieuwe bestuurscultuur juist voor meer transparantie, ook tijdens kabinetsformaties. Maar de commissie verwijst naar de uitgelekte gespreksnotitie met VVD-leider Mark Rutte en de verkenners Kajsa Ollongren en Annemarie Jorritsma waarop te lezen viel ‘Omtzigt, functie elders’. Doordat deze notitie uitlekte, werd het wantrouwen van burgers in de politiek én de politici onderling juist gevoed.

Meningsverschillen overbruggen

Ook het besluit om vervolgens alle gespreksnotities van de verkenners openbaar te maken, heeft aan die sfeer van wantrouwen bijgedragen. De publicatie van de gespreksnotitie verslechterde zichtbaar de onderlinge verhoudingen tussen de politieke leiders, schrijft de commissie. Ze concludeert dat ‘formeren vooral gebaat is bij vertrouwelijkheid’, omdat dit de enige manier is waarop partijen hun politieke meningsverschillen kunnen overbruggen om een regeerakkoord te maken.

De commissie analyseerde de langste formatie ooit – die tien maanden duurde – en sprak daarvoor met 43 direct betrokkenen. De formatie van 2021 had een ‘ongekend merkwaardig, welhaast slepend verloop’, schrijft ze.

Tegelijkertijd is er ook niets nieuws onder de zon, want tijdens alle kabinetsformaties in Nederland wordt er standaard veel geklaagd, constateert voorzitter Van Baalen. “Dat is altijd zo geweest, en zal altijd blijven”. Zeker nu er een enorme versnippering in het parlement is, en de onvrede en polarisatie groot is, lijkt het onmogelijk om als Kamer eensgezind afspraken te maken hoe formaties beter kunnen verlopen. Uit de gesprekken bleek al dat betrokkenen totaal anders denken over de regierol van de Tweede Kamer, de rol van de Kamervoorzitter, de functie van de verkenner en over de gewenste transparantie.

Geef de (in-)formateur een deadline

Formeel voert de Tweede Kamer sinds 2012 de regie over de kabinetsformatie. Het parlement nam die rol toen over van de koning. Van Baalen adviseert de Tweede Kamer over die rol met elkaar in debat te gaan en nieuwe afspraken te maken, liefst ruim voor de nieuwe verkiezingen.

De commissie komt ook zelf met een aantal aanbevelingen om formaties beter te laten verlopen. Al wordt wel geconstateerd dat procesafspraken helemaal niet bepalend zijn voor een succesvolle formatie. “Het gaat om die ongrijpbare factoren die tussen mensen spelen, zoals vertrouwen, chemie en de wil om samen te werken”. Een aanbeveling is dat de Kamer deadlines moet instellen waarbinnen een (in-)formateur zijn eindverslag moet indienen. Is de formateur op die deadline niet klaar, dan moet de Kamer vervolgens een nieuwe (in-)formateur benoemen. “Dat voorkomt eindeloze informatiefases en houdt de spanning op het proces”.

Ook de korte verkenningsfase die direct na de verkiezingen ingaat, kan beter. Tijdens de laatste formatie van 2021 werden twee keer twee verkenners benoemd, die bovendien zelf ook nog actief waren in de politiek. De verkenners bleken zelfs al inhoudelijk te formeren, terwijl dat helemaal niet hun taak is. Een verkenner moet alleen kijken welke partijen met elkaar willen en kunnen formeren. De commissie adviseert daarom voortaan één verkenner te benoemen die bovendien zelf niet meer actief is in de huidige politiek.

Lees ook:

Moet de regie in de formatie terug naar de Koning? Als het aan Rutte ligt wel.

De langste kabinetsformatie ooit wordt de komende maanden geëvalueerd, maar één vraag komt al bovendrijven: moet de regie over het proces terug bij het staatshoofd?