De Wet Open Overheid is eindelijk aangenomen, komt de nieuwe bestuurscultuur ook een stapje dichterbij?

Ze zijn tevreden, maar niet per se blij. Kamerleden Bart Snels van GroenLinks en Joost Sneller van D66 zeggen het vlak nadat hun initiatiefwet is aangenomen in de Eerste Kamer. Na ruim tien jaar politiek gebakkelei is er een opvolger voor de uit 1980 stammende Wet Openbaarheid van Bestuur. Die maakt het voor iedere burger mogelijk overheidsdocumenten op te vragen. De nieuwe variant, de Wet Open Overheid, moet zorgen voor meer politieke transparantie.

Maar of de zo gewenste nieuwe, open bestuurscultuur hiermee een gegeven is... Daar is meer voor nodig, zeggen de twee vrijwel direct. “Ook de hoofden moeten veranderen”, zegt Sneller. Snels vult aan: “De wet geeft de norm aan. Maar de wet moet ook een cultuurverandering teweegbrengen.” Probleem met de Wet Openbaarheid van Bestuur, wob in de volksmond, was dat journalisten, advocaten, wetenschappers en anderen bij vragen over gevoelige onderwerpen vooral zwart gelakte documenten opgestuurd kregen waar ze weinig aan konden aflezen. Op die documenten moesten ze ook nog eens lang wachten omdat de beslistermijn veelvuldig wordt overschreden.

Het uitgangspunt bij de zogeheten Woo is dat overheidsorganen actief informatie openbaar maken, dus niet alleen op verzoek van burgers. Zwart lakken kan nog steeds, vanwege veiligheidsoverwegingen of persoonsgegevens. Maar de persoonlijke beleidsopvatting van ambtenaren (in het verleden vaak een excuus om teksten zwart te lakken of niet vrij te geven) mag meer dan voorheen de openbaarheid in. Is er in een interne memo een beleidswijziging afgesproken, dan moet die openbaar. Ook documenten bij de Raad van State en de Algemene Rekenkamer, voorheen niet opvraagbaar, gaan de wijde wereld in. Daarnaast komt er een adviescollege en krijgen onder meer ministeries, gemeenten en provincies meer geld om hun administratie op orde te brengen en documenten dus vindbaar te maken.

Gesneuvelde onderdelen

Het was Mariko Peters, voormalig GroenLinks-Kamerlid, die in 2012 de eerste variant van de initiatiefwet indiende. Toen nog mét een informatiecommissaris die mee moest kijken bij klachten en een heus informatieregister waarin alle documenten verzameld zouden worden. Ook semi-overheidsinstanties, nu nog gevrijwaard van de Wob, zouden onder de nieuwe wet vallen. Maar na kritiek van ambtenaren die een hoge werkdruk vreesden, gemeenten die zich zorgen maakten om de uitvoering en weigerachtige politici, sneuvelden steeds meer onderdelen van de wet.

In 2017, bij de aanstelling van het kabinet-Rutte III, leek de komst van de Woo even heel dichtbij. De wens tot meer openbaarheid was opgenomen in het regeerakkoord, met als voorwaarden dat het uitvoerbaar en niet al te prijzig was. Maar het bleef een moeizaam proces. Was het kabinet begin dit jaar niet gevallen om de toeslagenaffaire, zo lijkt het, dan was er nu van die gewenste transparantie minder terechtgekomen. Pas na de kabinetsval kwam er vanuit het kabinet een zak geld voor bestuursorganen om hun informatiehuishouding op orde te maken. En ook pas na de val werd het amendement van CDA’er Harry van der Molen aangenomen die het mogelijk maakte ook persoonlijke beleidsopvattingen van ambtenaren te controleren. Opvallend genoeg stemde zijn CDA dinsdag wel tegen de wet.

Blijvende kritiek

Nog altijd is er, ondanks de tijdsgeest, kritiek op de nieuwe wet. Volgens de fractie-Nanninga gaat de wet niet ver genoeg, SGP meent juist dat de Woo meer kwaad dan goed doet. “Daarmee denk ik aan de oeverloze stroom aan documenten die openbaar worden gemaakt. En aan de positie van ambtenaren die kwetsbaarder wordt”, betoogde senator Peter Schalk van de SGP.

Snels en Sneller blijven na deze winst in ieder geval niet stilzitten. Hun hoop is dat het eerder gesneuvelde informatieregister er uiteindelijk toch komt. Dat register zat eerder de uitvoerbaarheid van de wet in de weg. Een gedegen ict-systeem hebben veel overheidsinstanties er niet voor en in sommige gevallen was niet eens duidelijk waar welke documenten zich bevonden.

Lees ook:

Minister De Jonge weigert Wob-verzoeken afzonderlijk te behandelen en gaat in hoger beroep

Volgens het ministerie van volksgezondheid leidt het één voor één behandelen van Wob-verzoeken tot vertraging en fragmentatie.