De VVD wil een rechts-links tegenstelling in de campagne, maar gaat dat werken?

Ongeloof en verbazing afgelopen zaterdag toen De Telegraaf op de deurmat viel. ‘VVD kraakt linkse wolk’. Met daaronder een foto van premier en VVD-leider Mark Rutte en Edith Schippers, de voormalige minister en lijsttrekker van de VVD bij de Eerste Kamerverkiezing. Quasi-ontspannen zit het duo op de trappen van een pand ergens in Den Haag. De campagne voor de verkiezingen van de Provinciale Staten en indirect de Senaat is kennelijk begonnen.

Zowel het tijdstip als de inhoud van het dubbelinterview vallen op. Een harde aanval op de nieuwe combinatie GroenLinks en PvdA, die sinds kort samen optrekken en in de Eerste Kamer een gezamenlijke fractie willen vormen. De kiezer wordt gewaarschuwd voor winst van deze partijen. “Dat zou slecht nieuws zijn voor de hardwerkende Nederlander”, zegt Rutte in het interview. Met een ‘graai in de portemonnee’ willen ze maar liefst ‘negen belastingen’ gaan verhogen. “We hebben geprobeerd die linkse wolk eronder te krijgen, maar het komt weer terug. Wij moeten in Nederland niet terug naar de dagen van Joop den Uyl”, tekent De Telegraaf uit Ruttes mond op.

Zes weken voor de verkiezingen gaat de VVD vol in de aanval. Maar is dit effectief of iets uit de oude doos? Het leek wel een persiflage, met zijn van-dik-hout-zaagt-men-planken teksten. Tuint de kiezer nog in dit soort zwart-witverhalen? Is het niet teveel het clichébeeld uit vervlogen tijden, inderdaad die van Den Uyl?

Zuurstof wegzuigen

Haagse strategen denken daar heel anders over. Henri Kruithof, ervaren spindoctor van de VVD, stelt nuchter vast: “Het is een oude en beproefde methode. Je creëert een strijd tussen twee partijen in de hoop dat je daarmee de zuurstof bij andere partijen wegzuigt. Dat kan met deze ouderwetse links-rechts-tegenstelling.” De aanpak van nu is volgens Kruithof een kopie van de verkiezingsstrijd tussen VVD en PvdA in 2012, waarbij Rutte de confrontatie zocht met PvdA-lijsttrekker Samsom. Rutte won. Dat ze daarna gebroederlijk een kabinet gingen formeren en de kiezers daarmee fopten, doet niet ter zake, zegt de voormalige VVD-voorlichter. “Dat is volstrekt irrelevant. Het gaat erom dat je in een tweestrijd probeert de grootste te worden, daarna zie je wel verder.”

Ook de gecreëerde ‘vijand’ profiteert daarvan, weet Hans Anker, die als PvdA-campagnemedewerker voor zowel Wim Kok als Samsom in touw was. “GroenLinks en de PvdA zijn nu hartstikke blij met de aanval van de VVD op hen. Ze zijn opeens relevant geworden, terwijl veel kiezers niet eens wisten dat ze samen optrekken. Het is een cadeau met een strik. Als ik hen was zou ik deze tweestrijd lekker gaan rekken. De rest staat erbij, kijkt ernaar en denkt vertwijfeld: ‘hoe kom ik hier nog tussen?’.”

De klassieke links-rechts-tegenstelling mag dan een cliché zijn, het is wel herkenbaar bij de kiezers. “Rechts zegt dat links niet deugt, dat is inderdaad iets uit de tijd van Joop den Uyl, daar heeft Rutte gelijk in. Ook Den Uyl had zijn favoriete vijand, dat was Hans Wiegel. Ook een tijd van polarisatie in de politiek.”

Maar Anker vraagt zich af of deze tegenstelling in de huidige politieke constellatie nog wel werkt. Het partijstelsel is verbrokkeld, omdat de grote machtspartijen van weleer geïmplodeerd zijn. De versplintering heeft geleid tot partijen aan de flanken van PvdA/GroenLinks en de VVD, zoals de SP, BIJ1, PVV, JA21 en BBB. “Werkt zo’n tegenstelling nog wel, vraag ik me af. De politieke krachten ter rechter- en linkerzijde maken het een stuk ingewikkelder. Krijgt zo’n interview van Rutte en Schippers nog wel pootjes? Ik ben heel benieuwd.”

Simplistisch

Vanuit de politieke wetenschap wordt ook sceptisch tegen de aanval van de VVD aangekeken. “Ik zou de VVD niet geadviseerd hebben om GroenLinks en de PvdA op hun sociaaleconomische standpunten aan te vallen”, zegt Simon Otjes. Hij is universitair docent aan de Universiteit Leiden. “Op economische vraagstukken zijn kiezers eerder links dan rechts. Ze vinden dat rijken meer belasting moeten betalen en dat de ongelijkheid te groot is geworden. Zij moeten allemaal sappelen vanwege de energiekosten en de inflatie, terwijl een bovenlaag daar niets van merkt.”

Uit onderzoek van de Universiteit Leiden blijkt steeds dat twee derde van de kiezers links is op economische gebied, slechts een derde is rechts. Als het gaat om culturele onderwerpen, zoals veiligheid en immigratie, is dat precies andersom: twee derde van de Nederlanders is hierin conservatief en een derde deel progressief, aldus Otjes.

Het is een waarneming die strookt met die van René Cuperus. Deze politiek historicus maakte samen met Josse de Voogd de Atlas van afgehaakt Nederland. Daaruit blijkt dat veel mensen zich afkeren van de gevestigde politiek. Ze voelen zich niet meer vertegenwoordigd en gerespecteerd. Die worden niet meer bereikt met zo’n valse VVD-aanval op links, denk hij. Ook niet door de nieuwe combinatie GroenLinks/PvdA trouwens. “Dat dreigt een partij voor RijkLinks te worden. Geen enkel laagopgeleide kiezer wordt door nog door hen verleid, tenminste: ik moet die nog tegenkomen.”

De enige nieuwe partij die mensen zou aanspreken, verwacht Cuperus, is een partij die economisch linkser is en cultureel traditioneler. “Alleen: die partij bestaat niet. PvdA en GroenLinks geven te weinig tegengas tegen economisch rechts en juist te veel gas op cultureel links.” Beiden partijen zouden wat hem betreft dus radicaler moeten worden op economische gebied en strenger op asielgebied en minder woke op genderneutraliteit.

Opvolger van Rutte

Politicoloog Otjes vraagt zich af waarom de VVD in het bewuste interview niet meer de culturele kaart speelt als ze dan toch een tegenstelling wil creëren. Zoals de discussie over migratie. “Dat lijkt me logischer. Kiezers stemmen niet op een linkse partij als ze migratie een belangrijk onderwerp vinden, dan stemmen ze cultureel rechts. Maak hier een groot punt van.”

Oud-spindoctor Kruithof vindt dat juist weer onverstandig. “Migratie is op dit moment een veel te lastig thema voor de partij en ook binnen de coalitie. Bovendien is migratie een onderwerp dat Geert Wilders in de kaart speelt. Je moet alleen praten over wat jouw eigen thema is. Bij de VVD is dat nu eenmaal de economie.”

In die zin is het Telegraaf-interview zo gek nog niet, zegt Marc Oosterhout. Hij is merkenstrateeg die succesvolle campagnes voerde voor onder meer Unilever, de Nederlandse Spoorwegen en – iets minder succesvol – de PvdA. “De VVD is een beetje de weg kwijt en zonder ideeën. Dus ze vallen terug op het klassiek liberale gedachtegoed van een kleine overheid, ondernemerschap en eigen verantwoordelijkheid. Het lijkt een cliché maar voor veel jonge kiezers is dit een nieuw verhaal.”

Alleen, als Rutte dit liberale verhaal zou afsteken, zou dit totaal niet geloofwaardig zijn, meent Oosterhout. Hij doet dit niet voor niets met Edith Schippers, die vaak genoemd wordt als opvolger van Rutte voor het VVD-leiderschap. “Zij is de echte vertolkster van het klassiek liberalisme. Ik ben er honderd procent van overtuigd dat in dit interview het stokje al wordt overgedragen aan Schippers. Op de foto staat ze ook pontificaal in beeld, met Rutte achter haar.”

Henri Kruithof weegt zijn woorden zorgvuldig. “Dat vind ik heel ingewikkeld”, zegt hij. “Ik kan niet geloven dat Rutte al een besluit genomen heeft over zijn toekomst. Dat is nu ook nog niet aan de orde. Maar inderdaad klopt het dat het klassieke VVD-verhaal Schippers meer ligt dan hemzelf. Er moest in het verleden bij campagnes altijd aan hem gesleurd worden om hem bij dit verhaal te houden, dit waren niet zijn favoriete thema’s.”

‘Schaamteloos en professioneel’

Feit is wel dat de liberalen de anderen weer te slim af zijn met de start van de campagne. Zij faken een tweestrijd tussen henzelf en de linkse wolk, CDA en D66 daarmee in de berm duwend. “Het is schaamteloos, omdat juist de VVD mede-verantwoordelijk is voor het politieke wantrouwen”, zegt René Cuperus. “Maar het is ook heel professioneel. Waar zijn Klaver en Kuiken, wat doen die eigenlijk de hele dag? Rutte is altijd druk en de halve werkweek ook nog eens bezig in Europa, maar hij maakt hier ook tijd voor. Wanneer wordt Rutte nu eens uitgedaagd door een geloofwaardig alternatief? Die conclusie kun je ook trekken.”

Een andere conclusie zou kunnen zijn dat de landelijke politici alweer druk bezig zijn de Statenverkiezingen te kapen. Het gaat hier over het kabinetsbeleid en de Eerste Kamer. Maar daar zal het VVD-campagneteam niet wakker van liggen. Hans Anker glimlacht fijntjes: “Het interview was misschien merkwaardig en niet al te best, maar we hebben het er nu wel allemaal over.”

Lees ook:

Rutte is bang voor Den Uyl, hij leeft in een politiek verleden

Columnist Stevo Akkerman wijst op het ontbreken van een toekomstbeeld in de start van de VVD-campagne