De nieuwe defensieminister Kajsa Ollongren moest de eerste week meteen flink aan de bak, met een mega-EU-vergadering in het Franse Brest. Dit is haar eerste interview in haar nieuwe functie. ‘De situatie rond Oekraïne is zorgwekkend en onvoorspelbaar.’
Van alle ministers die maandag zijn aangetreden in het nieuwe kabinet-Rutte IV, heeft defensieminister Kajsa Ollongren (D66) deze week misschien wel de diepste sprong in het diepe gemaakt. Woensdag en donderdag was ze in Brest, aan de Bretonse kust, voor een informele bijeenkomst van de EU-ministers van defensie én die van buitenlandse zaken: een zeldzame ‘jumboraad’, met ruim vijftig ministers.
Woensdagavond laat kreeg ze bovendien te horen dat haar buitenlandse-zaken-collega Wopke Hoekstra (CDA) positief was getest op corona en thuis bleef. Dus moest Ollongren ook Hoekstra’s taken waarnemen, als ‘jumbominister’.
Hoe is het u in Brest vergaan?
“Het was buitengewoon nuttig. Bij onze eerste sessie met Navo-secretaris-generaal Stoltenberg ging het uiteraard over het onderwerp waar iedereen het over heeft: de situatie aan de grens met Oekraïne en de gesprekken met Rusland. Vervolgens het Strategisch Kompas. De bijeenkomst was een uitgelezen kans, als je net begint als minister van defensie, om kennis te maken met de collega’s en ze te vertellen hoe het nieuwe Nederlandse kabinet over deze onderwerpen denkt.”
Dat ‘Strategisch Kompas’ was een van de hoofdonderwerpen in Brest. EU-buitenlandchef Josep Borrell presenteerde het in november. De plannen moeten de (van oudsher stroperige) defensiesamenwerking in de EU nu echt een smoel geven, als aanvulling op de Navo.
De gestage terugtrekking van de Verenigde Staten als Europa’s hoeder dwingt de EU tot die samenwerking, zo klinkt het al een tijdje. ‘Europa is in gevaar’, stelt Borrell onomwonden in zijn Strategisch Kompas, tegen de achtergrond van tal van dreigingen aan de buitengrenzen van de EU. Maar er zijn ook nieuwe manieren van minder zichtbare (cyber)oorlogvoering. Met de inzet van migranten als drukmiddel (zoals Wit-Rusland vorig jaar deed) wist de EU ook al nauwelijks raad.
Een van de onderdelen van dat Strategisch Kompas is de zogeheten EU rapid deployment capacity. Die zou moeten bestaan uit vijfduizend snel inzetbare militairen. Zijn dat er genoeg?
“Waar het om gaat, is dat die capaciteit er komt. Europa moet zelf in staat zijn om met snel inzetbare eenheden in actie te komen in bepaalde crisissituaties. Die hebben we nu niet. We hebben die EU battle groups (die nooit zijn ingezet, red.) maar dit is een noodzakelijke volgende stap. Je kunt niet op voorhand zeggen voor welke crises die nieuwe capaciteit wordt ingezet. Maar ik proefde er veel steun voor in Brest. Ik heb er vertrouwen in dat dit in maart tot besluitvorming kan leiden.
“Wij zijn tevreden met wat er nu ligt. Het is wel de bedoeling dat het zo blijft. Dit ambitieniveau moeten we houden. We moeten er in een volgende versie niet onder zakken. Daarop zal Nederland het toetsen.”
Er zijn critici, ruim aanwezig in de Tweede Kamer, die zeggen dat dat Strategisch Kompas een nieuwe stap is naar een EU-leger. Wat zegt u tegen hen?
“Dat het niet zo is. Er is in Europa een grote behoefte aan samenwerking, behoefte om zelf in bepaalde situaties paraat te staan en op te kunnen treden. Europese samenwerking op defensiegebied is niet nieuw. Nederland doet dat ook al lang met een aantal landen. Bovendien ligt de collectieve verdediging van de lidstaten bij de Navo, en dat blijft zo. Dit is een noodzakelijke stap die wij zelf willen. Ook de Amerikanen juichen toe dat Europa zelf kan optreden.”
Ander kritiekpunt is dat het tijdspad voor dat Strategisch Kompas wel heel strak is. In maart moet het allemaal beklonken zijn, tijdens het Franse EU-voorzitterschap. Dat wekt de indruk dat het pakket er doorheen wordt gejaagd en er nauwelijks democratische controle is.
“De Tweede Kamer heeft hierover vragen gesteld. Die hebben we beantwoord. De komende tijd krijgen we dat proces opnieuw. Ik vind het ook belangrijk dat die democratische controle er is, vooral dat je kunt uitleggen aan mensen wat dit precies behelst. Ik geloof niet dat er te veel haast is. Volgens mij is er juist een grote urgentie. Als er eenmaal consensus is onder de lidstaten is het ook haalbaar om dit in maart te doen.”
Meestal duren zulke grote Europese besluitvormingsprocessen langer dan vier maanden.
“We hebben er vaak over gesproken, nu over het tweede voorstel. Straks komt er een derde versie. Dus je kunt het niet overhaast noemen. Dit weerspiegelt juist dat we met elkaar vinden dat het moet gebeuren.”
Hoe schat u de huidige stand van zaken in de Oekraïne-Rusland-crisis in?
“Zorgwekkend en onvoorspelbaar. Het belangrijkste blijft om de dialoog te voeren. Er zijn deze week gesprekken gevoerd in verschillende verbanden.”
Daarin bleek weinig beweging te zitten. De Russen zeggen dat hun geduld opraakt.
“De dialoog is deze week begonnen. Niemand had verwacht dat er meteen een uitkomst zou zijn. Het is te vroeg om te oordelen of het ergens toe leidt, maar we moeten het blijven proberen. Tegelijk moet duidelijk zijn dat er stevige maatregelen zullen volgen als Rusland een onverhoopte agressieve handeling verricht. We moeten ons voorbereiden op een stevig sanctiepakket. Europa is een politieke eenheid, we zijn een waardegemeenschap, maar we zijn ook een sterke economische eenheid. We moeten dat sanctiepakket klaar hebben staan voor als het nodig is, naast de dialoog.”
Een van die stevige sancties die worden genoemd, is dat Rusland wordt afgekoppeld van het mondiale bancaire systeem (Swift). Is dat niet een maatregel die de Russische bevolking onevenredig hard zal treffen?
“Ik ga niet in op de inhoud van het sanctiepakket. Eventuele maatregelen vanuit de EU zullen echt pijn doen. Die boodschap moet duidelijk zijn. Wat de precieze inhoud betreft is het beter om die voorlopig nog even binnenskamers met elkaar te bespreken.”
De Russen hebben deze week gepraat met de Amerikanen, met de Navo en met de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking met Europa (OVSE), maar niet met de Europese Unie. Het lijkt dat de EU opnieuw geen rol speelt in zulke geopolitieke conflicten.
“Dat is niet mijn beeld. Woensdag en donderdag hebben we als EU juist bevestigd dat we hier één lijn in trekken. Er is goed contact met de Verenigde Staten. Veel Europese landen zitten in de Navo en zijn er op die manier bij betrokken. Het is een Europees vraagstuk. Dat we het de afgelopen dagen zo hoog op de agenda hadden staan, zegt veel.”
Voorzitter Charles Michel van de Europese Raad heeft 2022 het ‘Jaar van de Europese defensie’ genoemd. Is dit inderdaad een jaar van de waarheid?
“De Fransen (dit half jaar EU-voorzitter, red.) hebben het hoog op de agenda staan. Er is nu een totaal andere situatie als je die vergelijkt met een aantal jaar geleden. Toen stond die Europese defensiesamenwerking minder hoog op de agenda en was die minder kansrijk. Dat is nu anders. Dus in dat opzicht is het een passende uitspraak van Michel.”
U erft een Nederlandse krijgsmacht die in een allesbehalve rooskleurige staat verkeert: personeelstekorten, achterstallig onderhoud… Neemt u niet een van de zwaarste departementen op uw schouders?
“Het coalitieakkoord is wat de defensieorganisatie betreft duidelijk en ambitieus. Er is veel geld gereserveerd om die ambities waar te maken (structureel 3 miljard euro extra per jaar, red.). Als je kijkt naar de afgelopen drie, vier kabinetten, en dat vergelijkt met wat dit kabinet van plan is… Ik denk wel dat het een hele opgave wordt om die operationele gereedheid te verbeteren. We moeten zorgen dat we kunnen investeren en kunnen bouwen aan een positie in internationaal verband, binnen de Navo, binnen de EU, die past bij hoe wij de Nederlandse defensieorganisatie graag willen zien. Er moet veel gebeuren, maar het kan.”
Wat staat bovenaan uw prioriteitenlijstje?
“We hebben de opgave uit het coalitieakkoord. Er zijn altijd lopende zaken die opgelost moeten worden. Ik vind het belangrijk om te investeren in het personeel, zowel de mensen zelf, de opleiding, als hun uitrusting en het materieel. Hoe we dat gaan doen, daar hoop ik binnenkort de Kamer in mee te nemen. Er komt dit voorjaar een Defensienota.”
Vindt u de Nederlandse krijgsmacht een aantrekkelijke werkgever?
“Zonder meer. Er is daar bijzonder aantrekkelijk werk. Tegelijk moeten wij als werkgever – en daarvoor is specifiek geld gereserveerd – een aantal zaken oplossen. De staatssecretaris (VVD’er Christophe van der Maat, red.) en ik zien er naar uit om dat te doen. We zullen gesprekken voeren met de bonden en met alle krijgsmachtonderdelen.”
Het Centraal Planbureau (CPB), dat de kabinetsplannen heeft doorgerekend, concludeert dat je al die extra miljarden voor defensie simpelweg niet weg krijgt in de komende kabinetsperiode, onder meer vanwege dat gebrek aan personeel. Hoe kijkt u daar tegenaan?
“Personeel is een aandachtspunt. Dat geldt voor veel sectoren in Nederland. Als je naar de uitsplitsing kijkt in het coalitieakkoord gaat een groot deel naar het op orde brengen van huidige knelpunten. Een ander deel is vernieuwen en investeren, zowel in mensen als in materieel. Ik denk dat we een heel eind kunnen komen. Maar ik heb de waarschuwing van het CPB goed in mijn oren geknoopt.”
Uw voorganger Henk Kamp zei vorige maand in NRC dat de operationele paraatheid in Nederland onder de 50 procent ligt. Schrok u daarvan?
“Hij heeft dat ook tegen mij gezegd. Dat is te laag. Daarom is het belangrijk om met deze plannen te komen en een bestemming te geven aan het beschikbare geld.”
Lees ook:
De Nederlandse krijgsmacht zit in een diep dal, daar verandert de begroting voorlopig niets aan
Het Kamerdebat over de defensiebegroting mondt uit in afreageersessie.
